Wednesday, September 21, 2022

നബി സ്വ യുടെ മാതാപിതാക്കൾ നരകവാസികളോവഹാബി പുരോഹിതന്മാർക്ക് മറുപടി*

 📙📘📓📒📔📕📗അഹ്ലുസ്സുന്നയുടെ ആദർശ പഠനത്തിന്  ഇസ്ലാമിക് ഗ്ലോബൽ വോയ്സ് ബ്ലോഗ്    ഉപയോഗപ്പെടുത്തുക.


https://islamicglobalvoice.blogspot.in/?m=0




* നബി സ്വ യുടെ മാതാപിതാക്കൾ നരകവാസികളോവഹാബി പുരോഹിതന്മാർക്ക് മറുപടി*


ചോദ്യം I

ഇബ്റാഹീം നബി (അ)മിന്റെപിതാവ് ആസർ അവിശ്വാസിയായിരുന്നു വെന്ന് ഖുർആൻ പറഞ്ഞിട്ടുണ്ട്


*മറുപടി*

1 -  ഖുർആനിൽ പരാമർശിച്ച ആസർ ഇബ്റാഹീം നബി (عليه السلام ) ന്റെ പിതാവല്ല പിതൃസഹോദരനാണ് . അറബികൾ പിതൃ സഹോദരന്മാർക്ക് അബ് എന്ന് പ്രയോഗിക്കാറുണ്ട് .
അൽബഖറ സൂറയിലെ 133 -ാം വചനം ഇത് തെളിയിക്കുന്നു

യഅഖൂബ് നബി ( അ) മിന്റെ പിതൃസഹോദരൻ ഇസ്മാഈൽ നബി( അ ) നെ യഅഖൂബ് നബി ( അ ) മിന്റെ പിതാക്കളുടെ കൂടെയാണ് മക്കൾ എണ്ണിയിരിക്കുന്നത് '
മാത്രവുമല്ല ആസർ ഇബ്റാഹീം നബി ( അ ) ന്റെ പിതാവല്ലെന്നും പിത്യസഹോദരനാണെന്നുമുള്ള വിഷയത്തിൽ അഹ് ലു കിതാബികൾ ഒറ്റക്കെട്ടാണ് .
ഇനി അവർ ഈ വിഷയത്തിൽ യോജിച്ചില്ലെങ്കിലും പ്രമാണങ്ങൽ സംയോജിപ്പിക്കാൻ അപ്രകാരം വ്യാഖ്യാനിച്ചേ മതിയാവൂ

ഇക്കാര്യം ഇബ്നു ഹജർ ( റ ) വ്യക്തമാ ക്കുന്നത് കാണുക

وذلك أن أهل الكتابين أجمعوا على أنه لم يكن أباه حقيقة ، إنما كان عمه ، والعرب تسمي العم أبا ، بل في القرآن ذلك فقال تعالى  ( واله آبائك ابراهيم وإسمعيل مع أنه عم يعقوب ، بل لو لم تجمعوا على ذلك وجب تأويله بهذا ، جمعا بين الأحاديث ، وأما من أخذ بظاهره كالبيضاوي وغيره فقد تساهل واستروح ( المنح الملكية في شرح الهمزية : ۱۰۲ / ۱ )

ആസർ ഇബ്റാഹീം നബി ( അ )മിന്റെ പിത്യസഹോദരനാണെന്ന് ഇബ്നുഅബീശൈബ, ഇബ്നുൽമുൻദിർ , ഇബ് അബീഹാതിം ( റഹിമഹുമുല്ല ) എന്നിവർ മുജാഹിദ് ( റ ) വിനെ ഉദ്ധരിച്ച് വിവിധ പരമ്പര കളിലൂടെ നിവേദനം ചെയ്തിട്ടുണ്ട് .
ആ പരമ്പരകളിൽ ചിലത് പ്രബലമാണ്  "

ഇബ്റാഹീം ( അ ) തന്റെ ' അബ് ആസറി നോട് പറഞ്ഞ സന്ദർഭം സ്മരിക്കുക "
എന്ന സൂക്തതം വിവരിച്ച് ഇബ്നുൽമുൻദിർ ( റ ) പ്രബലമായ പരമ്പരയിലൂടെ   ഇബ്ന് ജുറൈജ്
( റ ) ൽ നിന്നുദ്ധരിക്കു നനു ആസർ ഇബ്റാഹീം നബി ( അ ) യുടെ പിതാവല്ല . കാരണം ഇബ്റാഹീം നബി ( അ ) ഫാലഖിന്റെ മകൻ നാഹൂറിന്റെ മകൻ ശാറൂഖിന്റെ മകൻതൈറഖിന്റെയോ താറകിന്റെയോ മകനാണ്.

ഇബ്നു അബീഹാതിം ( റ) പ്രബലമായ പരമ്പരയിലൂടെ സുദ്ദി ( റ ) യെ ഉദ്ധരിച്ച് പറയുന്നു . ആസർ ഇബ്റാഹീം നബി ( അ ) മിന്റെ പിതാവാണോ എന്ന ചോദ്യത്തിന് ഇബ്റാഹീം നബി ( അ )മിന്റെ പിതാവ് താറാഖാണെന്നാണ് മറുപടി നൽകിയത്

  പ്രസ്തുത അഭിപ്രായങ്ങൾ ഉദ്ധരിച്ച ശേഷം ഇമാം സുയൂത്വി ( റ ) പറയുന്നു . ഇബ്നുൽ മുൻദിർ ( റ ) തന്റെ തഫ്സീറിൽ പ്രബലമായ പരമ്പരയിലൂടെ സുലൈമാനബ്ന്സ്വർദി ( റ ) ൽ നിന്നുദ്ധരിച്ചത് ഉപരിക്ത  ആശയത്തിനു ശക്തി പകരു ന്നതാണ് .

ഇബ്റാഹീം നബി ( അ ) നെ തിയിലിടാൻ ശത്രുക്കൾ തീരുമാനിച്ചപ്പോൾ അവർ വിറക് ശേകരിക്കാൻ തുടങ്ങി.
കിഴവികൾ വരെ വിറകുമായി വന്നിരുന്നു'
അങ്ങനെ ഇബ്റാഹീം നബി ( അ ) നെ തീയിലേക്കിടാൻ അവരുദ്ധേശിച്ചപ്പോൾ ഇബ്റാഹീം നബി ( അ ) എനിക്ക് അല്ലാഹു മതി . ഭരമേൽപ്പിക്കാൻ ഏറ്റവും നല്ലവൻ അവനാണ് എന്നർത്ഥം വരുന്ന " ദിക്ർ ' ഉരുവിട്ടു .

ഇബ്റാഹീം നബി ( അ ) നെ അവർ തീയിലേക്കെറിഞ്ഞപ്പോൾ അല്ലാഹു തീയിനോട് ഇബ്റാഹീം നബി ( അ ) മിന് തണുപ്പും രക്ഷയുമാകാൻ ആജ്ഞാ പിച്ചതനുസരിച്ച് തീ അപ്രകാരമായി . ഇതു കണ്ടപ്പോൾ ഇബ്റാഹീം നബി ( അ ) യുടെ " അമ്മ് ' പറഞ്ഞു ഞാൻ കാരണമാണ് ഇബ്റാഹീം രക്ഷപ്പെട്ടത് . അപ്പോൾ അല്ലാഹു   ഒരു തീപൊരി അവനിലേക്കയക്കുകയും കാൽ പാദത്തിൽ ചെന്നുവീണ ആ തീ അവനെ കരിക്കുകയും ചെയ്തു
ഈ അസറിൽ അമ്മ് പിതൃവ്യൻ എന്ന് തന്നെ വ്യക്തമായി പരാമർശിച്ചിട്ടുണ്ട് '

ഇബ്റാഹീം നബി ( സ ) നെ തീയിലിട്ട അതെ ദിവസം തന്നെ ആസർ മ്യതിയടഞ്ഞു എന്ന വിവരം കൂടി ഇതിൽ നിന്ന് ലഭിക്കുന്നുണ്ട് . ആസർ അല്ലാഹുവിന്റെ ശത്യുവാണെന്ന് ഇബ്റാഹീം നബി ( അ ) മിന് ബോധ്യപ്പെട്ടപ്പോൾ ആസറിനു വേണ്ടി പാപമോചനത്തിനിരക്കൽ ഇബ്റാഹീം നബി ( അ ) നിറുത്തിവച്ചതായി ഖുർആനിൽ അല്ലാഹു പറഞ്ഞിട്ടുണ്ട്,

ആസർ മുശ്രി ക്കായി മ്യതിയടഞ്ഞ പ്പോഴാണ് ഇബ്റാഹീം നബി ( അ ) മിന് അക്കാര്യം വ്യക്തമായതെന്നും അതിനു ശേഷം ആസറിന വേണ്ടി ഇബ്റാഹീം നബി ( അ ) പാപമോചനം നടത്തിയിട്ടില്ലെന്നും ഹദീസുകളും വ്യക്തമാക്കുന്നുണ്ട് . ( അൽ ഹാവി ലിൽ ഫതാവാ )
..........................

ചോദ്യം 2

ഒരാൾ നബി ( സ്വ ) യുടെ സമീപത്തു വന്ന് എന്റെ പിതാവ് എവിടെയാണെന്ന് ചോദിച്ചു . നബി ( صلى الله عليه وسلم) മറുപടി പറഞ്ഞു . നരകത്തിൽ , ഇതുകേട്ട് തിരികെ നടന്ന് അദ്ദേഹത്തെ വിളിച്ചുവരുത്തി നബി ( സ്വ ) പറഞ്ഞു .
നിശ്ചയം എന്റെ പിതാവും നിന്റെ പിതാവും നരകത്തിലാണ് . ( മുസ്ലിം :302 )

ഇതിൽ നിന്നും നബി സ്വ യുടെ പിതാവ് നരകത്തിലാണ് വരുമോ?


ഇതിന്റെ മറുപടി എന്ത്?

മറുപടി


നിശ്ചയം എന്റെ പിതാവും നിന്റെ പിതാവും നരകത്തിലാണെന്ന പരാമർശം നബി ( സ ) യുടെ പിതാവ് അബ്ദുല്ല എന്ന വർ കാഫിറാണെന്ന് കാണിക്കുന്നതല്ല . .
പിതാവിന്റെ വിവക്ഷ ഇവിടേയും നബി ( صلى الله عليه وسلم) യുടെ പിത്യസഹോദരൻ അബൂത്വാലിബ് ആകാമല്ലോ . അദ്ദേഹം നരകത്തിലാണെന്ന് പ്രബലമായ ഹദീസിൽ വന്നിട്ടുണ്ട്

( നബി ) യുടെ ശുപാർശ പ്രകാരം അബൂത്വാലിബും അവസാനം  നരകത്തിൽ നിന്ന് മോചിപ്പിക്കപ്പെടുമെന്ന് അഭിപ്രായപ്പെട്ടവരുണ്ട് . അവരുടെ ന്യായങ്ങളും പ്രമാണങ്ങളും ശർഹുൽ അഖാഇദിന്റെ  ഹാശിയ ദുററുൽ ഫവാഇദിൽ - വിവരിച്ചിട്ടുണ്ട്

പിത്യസഹോദരന് " അബ് " എന്ന് അറബികൾ പ്രയോഗിക്കാറുണ്ടെന്ന് നേരത്തെ നാം മനസ്സിലാക്കിയതാണ് ഇക്കാര്യം ഇബ് ഹജർ ( റ ) വ്യക്തമാക്കുന്നു .

وحديث مسلم يتعين تأويله واظهر تأويل له عندي أنه أراد بابيه  عمه أبا طالب ، لما تقرر أن العرب تسمي العم أبا ، وقرينة المجاز فيه الآية الآتية الشاهد يخلافه على أصح محاملها عند أهل السنة و  وان عمه الذي كفله بعد جده عبد المطلب ، او انه قصد بذلك أن يطيب خاطر ذلك الرجل ، خشية أن يرتد ، لوقوع ذلك في سمعه  أولاً ، أنّ أباه في النار بدليل انه إنماقال له بعد أن ولى ، أو كان قبل  أن يزل عليه وما كُنَّا مُعذبين حتى نبعث رسولاً ) كما وقع أنهٔ سئل عن أطفال المشركين ، فقال : هم مع آبائهم ، ثم سئل عنهم  فذكر أنهم في الجنة ( المنح المكية 153۰۳ / ۱ )
മുസ്ലിമി ( റ ) ന്റെ ഹദീസ് വ്യാഖ്യാനി ക്കൽ അനിവാര്യമാണ് അറബികൾ പിതൃ സഹോദരന് ' ആബ് എന്ന് പറയാറുണ്ടെന്ന് സ്ഥിര പ്പെട്ടതിന്റെ അടിസ്ഥാന ത്തിൽ ഇവിടെ നബി ( صلى الله عليه وسلم ) ഉദ്ധേശിച്ചത് അബൂത്വാ ലിബിനെ ആകാം ,

ഇനി പറയാൻ പോകുന്ന ആയത്തിനെ അഹ്ലുസ്സുന്ന നൽകിയ ശരിയായ വ്യാഖ്യാന പ്രകാരം വിലയിരു ത്തുമ്പോൾ മേൽ ഹദീസിലെ അത് പിതാവാകുന്നതിനെതിരാണ് . അതുകൊണ്ടാണ് പിത്യസഹോദരനാണ് വിവക്ഷയെന്നു പറഞ്ഞത് ,

അബ്ദുൽ മുത്വലിബിന് ശേഷം നബി ( അ ) യെ സംരക്ഷിച്ചത് പിതൃ സഹോദരനായിരുന്നുവല്ലോ അല്ലെങ്കിൽ തന്റെ പിതാവ് നരകത്തിലാണെന്ന് ആദ്യം കേൾക്കുമ്പോൾ ചോദ്യകർത്താവിനു മന പ്രയാസമുണ്ടാകാനും അതു വഴി അദ്ദേ ഹം ഇസ്ലാമിൽ നിന്ന് പുറത്തു പോകാനും ഹേതുവാകുമോ എന്ന ഭയം നബി (صلى الله عليه وسلم) ക്കുണ്ടായതുകൊണ്ട് ആ വ്യക്തിയുടെ മനസ്സ് സമാധാനിപ്പിക്കാൻ നബി ( صلى الله عليه وسلم ) അങ്ങിനെ പറഞ്ഞതുമാകാം ,

ചോദ്യ കർത്താവ് പിരിഞ്ഞുപോയശേഷം അദ്ധേഹെത്ത തിരിച്ചുവിളിച്ചാണ് നബി ( صلى الله عليه وسلم ) അപ്രകാരം പറഞ്ഞുതന്ന വസ്തുത ഇതാണ് കാണിക്കുന്നത് '
അല്ലെങ്കിൽ " ഒരു ദൂതനെ അയക്കും മുമ്പ് ( ആരേയും ) നാം ശിക്ഷിക്കുന്നതല്ല എന്ന ആയത്ത് അവതരിക്കും മുമ്പ് പറഞ്ഞതുമാവാം ,

മുശ്രിക്കുകളുടെ  കുട്ടികളെപ്പറ്റി നബി (صلى الله عليه وسلم ) യോട് ചോദിക്ക പ്പെട്ടപ്പോൾ അവർ അവരുടെ പിതാളോട് കൂടെയാണെന്നായിരുന്നു നബി صلى الله عليه وسلم )ആദ്യം മറുപടി പറഞ്ഞത്

പിന്നീട് അവരെപ്പറ്റി ചോദ്യമു ണ്ടായപ്പോൾ അവർ സ്വർഗ്ഗത്തിലാണെന്നും നബി ( صلى الله عليه وسلم ) മറുപടി പറഞ്ഞു . അത് പോലെ ഈ സംഭവത്തെയും കാണാമല്ലോ ( അൽ മിനഹുൽ മക്കിയ്യ 1/153 )


- ഇമാം സുയൂത്വി ( റ ) പറയുന്നു . അബു ത്വാലിബിനെ ക്കുറിച്ച് നബി (صلى الله عليه وسلم ) യുടെ പിതാവെന്ന പ്രയോഗം നബി (സ്വ ) യുടെ കാലഘട്ടത്തിൽ സർവ്വ വ്യാപകമായി നടപ്പിലുണ്ടായിരുന്ന ഒന്നാണ് . അതു കൊണ്ടാണ് ശത്രുക്കൾ അബൂത്വാലിബിനോട് ഇപ്രകാരം ആവശ്യപ്പെട്ടത് . ഞങ്ങളുടെ ആരാധ്യവസ്തുക്കളെ ചീത്ത പറയുന്ന തിൽനിന്ന് പിന്തിരിയാൻ താങ്കളുടെ മകനോട് താങ്കൾ പറയുക

മറ്റൊരിക്കൽ ശത്രുകൾ അബൂത്വാലിബിനോട് പറഞ്ഞു . താങ്കളുടെ മകനെ ഞങ്ങൾക്ക് വിട്ടുതരൂ ഞങ്ങൾ അവനെ കൊന്നുകളയാം അവനു പകരം ഈ കുട്ടിയെ താങ്കൾക്ക് ഞങ്ങൾ തരാം .
ഇതുകേട്ട അബൂത്വാലിബ് പ്രതികരിച്ചു . എന്റെ മകനെ നിങ്ങൾക്ക് വധിക്കാൻ ഞാൻ വിട്ടുതരികയും നിങ്ങളുടെ മകനെ പകരം സ്വീകരിച്ച് നിങ്ങൾക്ക് ഞാൻ വളർത്തുകയും ചെയ്യകയോ ?


ഒരിക്കൽ അബൂത്വാലിബ് ശാമിലേക്ക് പോകുമ്പോൾ നബി ( صلى الله عليه وسلم) യും കൂടെ യുണ്ടായിരുന്നു വഴി മദ്ധ്യ നബി (صلى الله عليه وسلم ) യെക്കുറിച്ച് അദ്ദേഹത്തോട് ചോദിക്കപ്പെട്ടപ്പോൾ അതെന്റെ മകനാണെന്നാണ് അബൂത്വാലിബ് പ്രതികരിച്ചത് .

ചുരുക്കത്തിൽ അബൂ ത്വാലിബ് ചെറുപ്പം മുതൽക്കേ നബി ( صلى الله عليه وسلم ) യെ സംരക്ഷിക്കു കയും എല്ലാ വിധ സഹായ ങ്ങളും ചെയ്തുകൊടുക്കുകയും ചെയ്ത പിത്യ സഹോദരനായതുകൊണ്ട് നബി ( صلى الله عليه وسلم) യുടെ പിതാവ് എന്ന നിലക്കാണ് അറബികളിൽ അദ്ധേഹം അറിയപ്പെട്ടിരുന്നത്. അതിനാൽ അഅറാബിയുടെ ചോദ്യം അബൂത്വാലിബിനെ കുറിച്ചാകാൻ ഏറെ സാധ്യത കാണുന്നുണ്ട് '

ഇമാം സുയൂത്വി ( റ ) തുടരുന്നു

أن أبي واياك في النار

(നീശ്ചയം എന്റെ പിതാവും നിന്റെ പിതാവും നരകത്തിലാണ് ) എന്ന പരാമർശം എല്ലാ നിവേദകരും പറത്തിട്ടില്ല . ഹമ്മാദ്ബ്നുസലമ( റ) സാബിത് (റ ) അനസ് (റ).  വഴിയായി ഉദ്ധരിക്കുന്ന റിപ്പോർട്ടിൽ മാത്രമാണ് ആ പരാമർശമുള്ളത്

ഇമാം മുസ്ലിം ( റ) വരിച്ചതും ആ പരമ്പരയാണ് . എന്നാൽ  മഅമർ ( റ ) സാബിത്തി(റ) ൽ നിന്നു ദ്ധരിക്കുന്ന ഹദീസിൽ വസ്തുത പരാമർശമില്ല .
മറിച്ച്  (നീ ഒരു കാഫിറിന്റെ ഖബ്റിന്റെ സമീ പത്തു നടന്നു പോയാൽ അവന് നീ നരകം കൊണ്ട് സന്തോഷവാർത്ത അറിയിക്കുക )
എന്നർത്ഥം വരുന്ന പരാമർശമാണുള്ളത് ഇതിൽ നബി ( സ ) യുടെ പിതാവിനെ കുറിക്കുന്ന യാതൊരു പരാമർശവും ഇല്ല.

ആദ്യത്തേതിനേക്കാൾ സ്ഥിരതയുള്ള റിപ്പോർട്ട് രണ്ടമത്തതാണ് കാരണം ഹമ്മാദ് ( റ)നേക്കാൾ സ്ഥിരതയുള്ള വ്യക്തിയാണ് മഅമർ (റ ), ഹമ്മാദി ( റ)ന്റെ മനപ്പാഠത്തെ പറ്റി ചില സംസാരമുണ്ട് .

മാത്രവുമല്ല അദ്ദേഹത്തിന്റെ ഹദീസുകളിൽ ധാരാളം മുൻകറായ ഹദീസുകൾ കടന്നു കടിയിട്ടുണ്ട് . അദ്ദേഹത്തിന്റെ പോറ്റു മകൻ അദ്ദേഹത്തിന്റെ ഗ്രന്ഥങ്ങളിൽ കടത്തിക്കുറിയതാണവയന്നാണ് ഹദീസ് പണ്ഡിതർ പറയുന്നത് '
ഹമ്മാദിനു മനപാoമില്ലാത് തിന്റെ പേരിൽ ആ ഗ്രന്ഥത്തിൽ നിന്നുദ്ധരിക്കുകയു അത് നിമിത്തം അതിൽ ' പിഴവ് സംഭവിക്കുകയും ചെയ്യാറുണ്ട്


ഇതിന്റെ പേരിൽ ഇമാം ബുഖാരി ( റ ) അദ്ധേദീസ് ഉദ്ധരിച്ചിട്ടില്ല.
  . ഇമാം മുസ്ലിമും ( റ ) ഉസ്വൂലിൽ സാബിതിൽ നിന്ന് അദ്ധേഹം ഉദ്ധരിക്കുന്ന ഹദീസ് മാത്രമേ ഉദ്ധരിച്ചിട്ടുള്ളു.

ഇമാം ഹാകിം ( റ ) - ' അൽ മദ്ഖൽ ' എന്ന ഗ്രന്ഥത്തിൽ പറയുന്നു.
ഉസൂലിൽ സാബിത്തിൽ നിന്ന് ഹമ്മാദ് ഉദ്ധരിക്കുന്ന ഹദീസല്ലാം  മുസ്ലിം ഉദ്ധരിച്ചിട്ടില്ല .
ശവാഹിദിൽ പലരെ തൊട്ടും അദ്ദേഹം ഉദ്ധരിക്കുന്ന ഹദീസുകൾ മുസ്ലിം ഉദ്ധരിച്ചിട്ടുണ്ട് .

എന്നാൽ മഅമറിന്റെ മനപ്പാഠം സംബന്ധിച്ച് സംസാരമോ അദ്ദേഹത്തിന്റെ ഹദീസുകളിൽ എതങ്കിലുമൊന്നിനെപ്പറ്റി മുൻ കറാണെന്ന അഭിപ്രായമോ ആർക്കുമില്ല .

ബുഖാരിയും മുസ്ലിമും അദ്ദേഹത്തിന്റെ ഹദീസ് റിപ്പോർട്ട് ചെയ്തിട്ടുണ്ട് . അതിനാൽ അദ്ദേഹം കൊണ്ടുവന്ന പരാമർശമാണ് കൂടുതൽ ആധികാരികം.
തന്നെയുമല്ല സഅദ്ബ്നു അബീവഖാസ് ( റ ) വിൽ നിന്നുവന്ന നിവേദനത്തിൽ മഅമറിന്റെറിപ്പോർട്ടിലുള്ളതുപോലെയാണുള്ളത് .
ബസ്സാർ , ത്വബ്റാനി , ബൈഹഖി , ( റഹിമഹുമുല്ല) എന്നിവർ ഇബ്റാഹീമുബ്നു സഅദ് , സുഹ്രീ , ആമിറുബ്നു സഅദ് (റ) എന്നിവർ വഴിയായി ആമിറുബ്നു സഅദീ ( റ ) ന്റെ പിതാവിൽ നിന്നുദ്ധരിക്കുന്നു '

ഒരു അറാബി നബി ( صلى الله عليه وسلم) യോട് എന്റെ പിതാവ് എവിടെയാണെന്ന് ചോദിച്ചു   നരകത്തിലാണെന്ന് നബി(صلى ٠الله عليه وسلم) മറുപടി പറഞ്ഞപ്പോൾ അഅറാബി വീണ്ടും ചോദിച്ചു താങ്കളുടെ പിതാവ് എവി ടെയാണ് ? അപ്പോൾ നബി ( صلى الله عليه وسلم  ) പറഞ്ഞു . കാഫിറിന്റെ ഖബ്റിന്റെ അരികിലൂടെ നീ കടന്നുപോവുകയാണെങ്കിൽ നരകം കൊണ്ട് നീ അവന് സന്തോഷവാർത്ത അറിയിക്കുക

ബുഖാരിയുടേയും മുസ്ലിമിന്റെയും നിബ ന്ധനയൊത്ത പരമ്പരയാണ് ഈ ഹദീസിന്റെത് . അതിനാൽ ഇതിൽ വന്ന പരാമർശം അവലംബമാക്കുകയും മറ്റുള്ളതിനേക്കാൾ അതിന് മുൻഗണന നൽകുകയും ചെയ്തേ മതിയാവൂ
ത്വബ്റാനിയും  ബൈഹഖിയും (റ) ഈഹദീസിന്റെ അവസാനത്തിൽ ഇതും കൂടി പറയുന്നുണ്ട് .
ആ അഅറാബി പിന്നീട് മുസ്ലിമായി . എന്നിട്ടദ്ദേഹം പറഞ്ഞു . ഒരു പ്രയാസകരമായ കാര്യമാണ് നബി ( صلى الله عليه وسلم  ) എന്നോട് കൽപ്പിച്ചത് .
നരകം കൊണ്ട് സന്തോഷവാർത്ത അറിയിച്ചല്ലാത ഒരു കാഫിറിന്റെ  ഖബരിന്റെ അരികിലൂടെയും ഞാൻ കടന്നുപോയിട്ടില്ല .

ഇബ്റാഹീമുബ്നുസഅ്ദ് , സുഹ്രീ , സാലിം , വഴിയായി ഇബ്നുമാജ ( റ ) സാലിമി ( റ ) ന്റെ പിതാവിൽ നിന്ന് നിവേദനം ചെയ്ത ഹദീസിലും ഇതേ പരാമർശം കാണാം . '
.
ഈ പൊതുവായ പ്രയോഗമാണ് നബി ( സ ) യിൽനിന്നുണ്ടായതെന്ന്  ഈ റിപ്പോർട്ടുകളെല്ലാം തന്നെ നമുക്ക് വ്യക്തമാക്കിത്തരുന്നു . .
ആ അഅ്റാബി ഇസ്ലാം സ്വീകരിച്ചശേഷം നിർബന്ധമായും പാലിക്കേണ്ടുന്ന ഒരു സംഗതിയായി അതിനെ കണ്ടതും അതുകൊണ്ടാണ് .

ആദ്യം പറഞ്ഞ പരാമർശമാണ് നബി(صلي الله عليه وسلم) നടത്തിയിരുന്നതെങ്കിൽ യാതൊരു വിധ കൽപ്പനയും അതിലുണ്ടാവുകയില്ലല്ലോ , അതിനാൽ ആദ്യപരാമർശം ആ ഹദീസ് നിവേദകൻ മനസ്സിലാക്കിയ ആശയം റിപ്പോർട്ട് ചെയ്തതാണെന്ന്  ഇതിൽ നിന്ന് സുവ്യക്തമാണ് . ഇത്തരത്തിലുള്ള റിപ്പോർട്ടുകൾ ബുഖാരിയിലും  മുസ്ലിമിലും സുലഭമാണ് .

..ഉദാഹരണം ബിസ്മി ഓതുന്നതിനെ നിഷേധിക്കുന്നതിൽ വന്ന , അനസ് ( റ ) വിന്റെ ഹദീസ് ഇമാം മുസ്ലിം ( റ ) നിവേദനം ചെയ്തിട്ടുണ്ട് .

ഇമാം ശാഫി ഇ ( റ ) അതേ പറ്റിപ്പറഞ്ഞത് മറ്റു പരമ്പരയിലൂടെ സ്ഥിരപ്പെട്ടത് ബിസ്മിാതുന്നത് കേട്ടില്ല എന്ന പരാമർശമാണ് . അതിൽ നിന്ന് നിവേദകൻ ബിസ്മി ഓതിയില്ലെന്നു മനസ്സിലാക്കുകയും
ആ ആശയം റിപ്പോർട്ടു ചെയ്യുകയും ചെയ്തപ്പോൾ അബദ്ധം സംഭവിച്ചു . - എന്നാണ് . അതേ പോലെ വേണം നാം ചർച്ച ചെയ്യുന്ന ഹദീസിനേയും കാണാൻ

ഇനി എല്ലാ നിവേദകരും ആദ്യം പറഞ്ഞ വാക്ക് റിപ്പോർട്ടുചെയ്യുന്നതിൽ യോജിച്ചു എന്ന് സങ്കൽപ്പിച്ചാൽ മറ്റു പ്രമാണങ്ങൾക്ക് എതിരായ ഒന്നായി വേണം അതിനെ നോക്കിക്കാണാൻ പ്രബലമായ ഹദീസിനോട് അതിനേക്കാൾ പ്രബലമായ രേഖകൾ എതിരായി വരുമ്പോൾ ആ ഹദീസിനെ വ്യാഖ്യാനിക്കുകയും മറ്റു പ്രമാണങ്ങൾക്ക് അതിനേക്കാൾ പ്രാമുഖ്യം നൽകുകയും ചെയ്യണമെന്നാണ് ഹദീസ് നിധാന ശാസ്ത്രം ,


ഇമാം സുയൂത്വി ( റ ) തുടരുന്നു . ഒരു പറ്റം പണ്ഡിതന്മാർ നബി ( صلى الله عليه وسلم ) യുടെ മാതാ പിതാക്കളെക്കുറിച്ചുവന്ന എല്ലാ ഹദീസു കളും നിയമ പ്രാബല്യമില്ലാ ത്തതാണ് ( മൻസൂഖ് ) എന്ന അഭിപ്രായക്കാരാണ് മുശ്രിക്കുകളുടെ കുട്ടികളെപ്പറ്റി പരാമർശിക്കുന്ന ഹദീസുകൾക്കും അതേ മറുപടിയാണ് അവർ പറയുന്നത് , “ ഒരാളും മറ്റൊരാളുടെ കുറ്റം ഏറ്റെടു ക്കുന്നതല്ല " എന്നർത്ഥം കാണിക്കുന്ന ആയത്ത് മുശിക്കുകളുടെ കുട്ടികളെപ്പറ്റി പരാമർശി ക്കുന്ന എല്ലാ ഹദീസുകളേയും ദുർബ്ബലമാക്കിയെന്ന പോലെ " ഒരു ദൂതനെ അയ ക്കുംവരെ ( ആരേയും ) നാം ശിക്ഷിക്കുന്ന തല്ല ' എന്നർത്ഥം കാണിക്കുന്ന ആയത്ത് മാതാ പിതാക്കളുടെ കാര്യത്തിൽ വന്ന എല്ലാ ഹദീസു കളേയും ദുർബലമാ ക്കിയെന്നാണ് അവരുടെ പക്ഷം .
ഈ മറു പടി സംക്ഷിപ്തവും പ്രയോചന കരവുമാണ് .

ഇമാം സുയുതീ ( റ ) തുടരുന്നു .
നരക ത്തിൽ ഏറ്റവും ലളിതമായ ശിക്ഷ ലഭിക്ക നനയാൾ അബൂത്വാലിബാണന്ന് പ്രബലമായ  ഹദീസിൽ വന്നിട്ടുണ്ട്

. നബി (صلى الله عليه وسلم)
യുടെ മാതാപിതാക്കൾ നരകത്തിലല്ലെന്ന് കാണിക്കുന്ന ഒരു രേഖയാണിത്.
കാരണം അവർ നരകത്തിലാണെങ്കിൽ അബൂത്വാലിബിനേക്കാൾ ലളിതമായ ശിക്ഷ ലഭിക്കേണ്ടത് അവർക്കാണ് കാരണം നബി ( صلى الله عليه وسلم) യോട് കൂടുതൽ അടുപ്പമുള്ളവർ അവരാണല്ലോ തന്നെയുമല്ല നബി ( صلى الله عليه وسلم ) പ്രവാ ചകനായ സമയം അവർ എത്തിക്കുകയോ അവർക്കു മുമ്പിൽ നബി صلى الله عليه وسلمഇസ്ലാം അവതരിപ്പിക്കുകയാ ചെയ്യാത്തതുകൊ ണ്ട് അബൂത്വാലിബിനേക്കാൾ കാരണം ബോധിപ്പിക്കാനുള്ളതും അവർക്കാണ് ല്ലോ

,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,

🔷🔷🔷🔷🔷🔷🔷

ഇസ്ലാമിക ആദര്‍ശ പഠനത്തിന് ഇസ്ലാമിക് ഗ്ലോബല്‍ വോയ്സ് ബ്ലോഗ് ഉപയോഗപ്പെടുത്തുക*

https://islamicglobalvoice.blogspot.in/?m=0


ചോദ്യം :3
'
നബി ﷺ യുടെ മാതാവി ന്ന് വേണ്ടി ഇസ്തിഗ്ഫാർ നടത്താൻ നബി ﷺ ക്ക് ആദ്യം സമ്മതം നൽകാതിരുന്നുത്
എന്ത് കൊണ്ട്?

ഉത്തരം :

ശറഹുന്നസാഇ പറയുന്നു :

നബി ﷺയുടെ മാതാപിതാക്കൾ രക്ഷ
പ്പെട്ടവരാണെന്ന് പറയുന്നവർക്ക് ഈ
ഹദീസ് വ്യാഖ്യാനിക്കുന്ന തിൽ മൂന്ന്
മാർഗ്ഗങ്ങളുണ്ട്.

ഒന്ന്: അവർ ഇലാഹീ സന്ദേശം (ദഅ്
വത്ത് എത്താത്തവരാണ്.
"ഒരു ദൂതനെ
അയക്കുന്നതുവരെ നാം ആരേയും ശി
ക്ഷിക്കുകയില്ല'
എന്ന 'ഇസ്റാഅ് സൂറ:
യിലെ 15-ാം വചനം അത്തരക്കാർക്ക്
ശിക്ഷയില്ലെന്ന് കാണിക്കുന്നു.

ഈ മാർഗ്ഗം അവലംബിക്കുന്നവർ ഈ ഹദീസിനെ
വ്യാഖ്യാനിക്കുന്നതിങ്ങനെയാണ്. തെറ്റ്
ചെയ്യുന്നവർക്കു വേണ്ടിയാണല്ലോ പാപ
മോചനം നടത്തേണ്ടത് മതശാസന
കൾക്ക് വിധേയമായാണ് ഒരു കാര്യം
തെറ്റാണെന്ന് തീരുമാനിക്കുന്നത്. അപ്പോൾ
ഇലാഹീ സന്ദേശം എത്താത്തവരിൽ
നിന്ന് പാപം ഉണ്ടാകാനുള്ള വകുപ്പില്ലാത്ത
തുകൊണ്ട് അവർക്ക് പാപമോചനത്തിന്റെആവശ്യമില്ല.

ഇലാഹീ സന്ദേശം ലഭിച്ച
വർക്ക് മാത്രമാണ് പാപമോചനം നിയമമാക്കപ്പെട്ടതെന്ന് ഇതിൽ നിന്ന് സുതരാം വ്യക്തമാണ്.

രണ്ട്: നബി (صلى الله عليه وسلم ) യുടെ മാതാപിതാക്കൾക്ക് അല്ലാഹു പുനർജന്മം നൽകി.

അവർ നബി (صلى الله عليه وسلم)യെ കൊണ്ട് വിശ്വസിച്ചു.

ഈ വീക്ഷണമുള്ളവർ അവർക്ക് പാപ
മോചനത്തിനിരക്കാൻ അല്ലാഹു നബിﷺ
ക്ക് അനുവാദം നൽകാതിരുന്നത്
ഇതിന്റെ മുമ്പാണെന്ന് വിശദീകരിക്കുന്നു '

(ശേഷം ഇസ്തിഗ്ഫാർ ചെയ്യാമെന്ന് അല്ലാഹു തീരുമാനിച്ചു)

മൂന്ന് .അവരെ അല്ലാഹു അന്ത്യനാളിൽ പരീക്ഷി
ക്കുമെന്നും ആ പരീക്ഷയിൽ നബി (صلى الله عليه وسلم)
യുടെ മാതാ പിതാക്കൾക്ക് അല്ലാഹു
വിജയം നൽകുമെന്നും പറയുന്നവർ
അത്തരക്കാർക്ക് തീരെ പാപ മോചനത്തിന്റെ ആവശ്യമില്ലന്ന് ,
ശറഹുന്നസാഇ 4/900

من يقول بنجاة الوالدين لهم ثلاث مسالك في ذلك: مسلك انهماما بلغتهما الدعوة، ولا عذاب على من لم تبلغه الدعوة
لقوله تعالى «وما كنا معذبين حتى نبعث رسولا»
(الإسراء:15)

فلعل من سلك هذا المسلك يقول في تأويل الحديث إن الإستغفار
فرع تصور الذنب لهم، وذلك في أوان التكليف، ولا يعقل ذلك
فيمن لم تبلغه الدعوة، فلا حاجة إلى الإستغفار لهم، فيمكن أنه ماشرع الإستغفار إلا لأهل الدعوة لا لغيرهم، وإن كانوا ناجحين

وأما من يقول بأن أحييا له صلي الله عليه وسلم فامنا به، في حمل هذا الحديث
على أنه كان قبل الأحياء،

وأما من يقول بأنه تعالى يوفقهما للخير
عند الإمتحان يوم القيامة وهو يقول بمنع الاستغفار لهما قطعا فلا حاجة إلى تأويل
(شرح النساءي٤/٩٠)

ഇക്കാര്യം ഇബ്നുഹജർ(റ) വ്യക്ത
മാക്കുന്നത് കാണുക.

وخبر أنه تعالى لم يأذن لنبيه صلى الله عليه وسلم في الإستغفار لأمه، إما أنه كان قبل إحيائها له، وإيمانها به ، أو أن المصلحة اقتضت تأخير الإستغفار
لها في ذلك الوقت، فلم يؤذن له فيه حينئذ

( المنح المكية )١/١٥٢

ഉമ്മക്കുവേണ്ടി പാപമോചനത്തിനിര
ക്കാൻ നബി (صلى الله عليه وسلم)ക്ക് അല്ലാഹു അനുവാദം
കൊടുക്കാതിരുന്നത് ഉമ്മക്ക് അല്ലാഹു
പുനർജന്മം നൽകി ഉമ്മ നബി (സ)യെ
പ്പ് കൊണ്ട് വിശ്വസിക്കുന്നതിന്റെ മുമ്പാകാമല്ലോ. ( പുനർജീവിപ്പിച്ചതിന്ന് ശേഷമാണല്ലോ ഇസ്തിഗ് ഫാർ ചെയ്യാൻ ഏറ്റവും നല്ലത് ).

അല്ലെങ്കിൽ പാപമോചനത്തെ പിന്തി
പ്പിക്കുന്നതിൽ വല്ല മസ്ലഹത്തും ഉണ്ടാ
യതുകൊണ്ട് സമ്മതം കൊടുക്കാതിരുന്നതു
മാവാം.

(അൽ മിന്ഹുൽ മക്കിയ്യ:1/152)


ഇമാം ഖുർതുബി (റ)പറയുന്നു :

لاتعارض بين حديث الإحياء وحديث النهي عن الإستغفار ، فانإحياء هما متأخر عن الاستغفار لهما، بدلیل حديث عائشة أن ذلك
كان في حجة الوداع، ولذلك جعله ابن شاهين ناسخا لما ذكره
من الأخبار (الحاوي للفتاوی)

നബി (സ)യുടെ മാതാപിതാക്കൾക്ക്
അല്ലാഹു പുനർജന്മം നൽകിയതായി പരാമർശിക്കുന്ന ഹദീസും അവർക്ക് പാപമോചനം നടത്താൻ അല്ലാഹു അനുവാദംകൊടുത്തില്ലെന്നു പറയുന്ന ഹദീസും തമ്മിൽ എതിരല്ല.

കാരണം അവർ രണ്ടുപേർക്കും അല്ലാഹു പുനർജന്മം നൽകി
യത് അവർക്കുവേണ്ടി പാപമോചനത്തി
നിരക്കാൻ നബി(സ) അനുവാദം ചോദി
ച്ചതിന്റെ ശേഷമാണ്.

അവർക്കല്ലാഹു
പുനർജന്മം നൽകിയത് ഹജ്ജത്തുൽ വദാഇലായിരുന്നുവെന്ന ആഇഷാബീവി (റ)യുടെ ഹദീസ് ഇതിനു രേഖയാണ്.

ഇവ്വി
ഷയകമായിവന്ന എല്ലാ ഹദീസുകളെയും
ദുർബ്ബലപ്പെടു ത്തുന്നതാണ് അല്ലാഹു
അവർക്ക് പുനർജന്മം നൽകിയതായി പരാമർശിക്കുന്ന ഹദീസെന്ന് ഇബ്നു ശാഹീൻ(റ) പ്രസ്താവിച്ചത് അതിന്റെ അടിസ്ഥാനത്തിലാണ്.

(അൽ ഹാവി ലിൽ ഫതാവാ)


അസ്ലം സഖാഫി പരപ്പനങ്ങാടി


ചോദ്യം 4

ഇമാം നവവി  റ നബിസല്ലല്ലാഹു വസല്ലമ യുടെ മാതാപിതാക്കൾ വിശ്വാസികളാണെന്ന് പറഞ്ഞിട്ടുണ്ടോ?


മറുപടി


ഒരിക്കലുമില്ല അങ്ങനെ വ്യക്തമായി രേഖപ്പെടുത്തിയിട്ടില്ല


മറിച്ച് അതിൽ പറയുന്നത് ഇങ്ങനെയാണ്

ഇമാം മുസ്ലിം ( റ ) നിവേദനം ചെയ്ത ഹദീസ് വിശദീകരിച്ച് ഇമാം നവവി ( റ ) എഴുതിയതും മറ്റുപക്ഷം എടുത്തുകാണി ക്കാറുണ്ട് .അതിപ്രാരമാണ് ,

പ്രവാചകന്മാരില്ലാത്ത കാലത്ത് വിഗ്രഹാരാധനടത്തി മരണപ്പെട്ടവർ നരകത്തി ലാണെന്ന് ഈ ഹദീസ് വ്യക്തമാക്കുന്നു ദിവ്യ സന്ദേശം എത്തും മുമ്പ് ശിക്ഷിക്കുന്നതായി ഇതിനെ കാണാൻ വയ്യ . കാരണം അവർ ഇബ്റാഹീം നബി ( അ ) യുടെയും മറ്റു പ്രവാ ചകന്മാരു ടേയും സന്ദേശം ) എത്തിയവരാണ് . ( ശർഹു മുസ്ലിം)

وفيه أن من مات في الفترة على ما كانت عليه العرب من عبادة الأوثان فهو في النار ، وليس في هذا مؤاخذة قبل بلوغ الدعوة فان هؤلاء كانت قد بلعتهم دعوة إبراهيم وغيره من الأنبياء صلوات الله تعالى وسلامه عليهم   شرح مسلم



ഇതിൽ എവിടെയാണ് നബിസല്ലല്ലാഹു വസല്ലമ തങ്ങളുടെ മാതാപിതാക്കൾ അവിശ്വാസികൾ ആണെന്ന് പറയുന്നത് അങ്ങനെ ഒരിക്കലും ഇതിൽ കാണിക്കാൻ സാധ്യമല്ല

എന്നാൽ ഇമാം നവവി മേൽപ്പറഞ്ഞ വാചകവും വിഗ്രഹാരാധകരെ പറ്റിയാണെന്ന് വെക്കുമ്പോൾ അത് അംഗീകരിക്കപ്പെടുന്നതാണ് നബിസല്ലല്ലാഹു അലൈഹി വസല്ലമ  യുടെ മാതാപിതാക്കൾ  വിഗ്രഹാരാധന നടത്തിയതായി  യാതൊരു തെളിവും ഇല്ല എന്നത് യഥാർത്ഥമാണ് '

അതുകൊണ്ടുതന്നെ ഇമാം നവവിയുടെ വാചകത്തിൽ വഹാബി  പാതിരിമാർക്ക് തെളിവായി യാതൊന്നുമില്ല

പക്ഷേ നബിസല്ലല്ലാഹു വസല്ലമയുടെ മുൻപുള്ള  എല്ലാ വെക്തികളും നരകത്തിലാണ് എന്നാണ്  അദ്ദേഹം പറഞ്ഞതെങ്കിൽ അവിടെ ചിന്തിക്കേണ്ടതുണ്ട് കാരണം നബിസല്ലല്ലാഹു അലൈഹി വസല്ലമ തങ്ങൾക്കു മുമ്പുള്ള ഫത് റത്തിൻറെ കാലത്തുള്ള എല്ലാവരും നരകത്തിലാണ് എന്ന് വാദം പണ്ഡിതന്മാർ പറഞ്ഞതിന് വിരുദ്ധമാണ്



ഇമാം നവവിയുടെ വാചകം വിവരിച്ചുകൊണ്ട് ഇബ്ന് ഹജർ റ പറയുന്നത് കാണുക
وأما قول النووي رحمه الله في حديث مسلم إن من مات . قبعيد جدا للاتفاق على أن إبراهيم ومن بعده لم يرسلوا للعرب ، ورسالة إسماعيل إليهم انتهت بموته ، إذ لم يعلم لغير نبينا عموم بعثه بعد الموت ، وقد يؤول كلامه بحمله على عباد الأوثان الذين ورد فيهم أنهم في النار ، وبهذا يرد كلام الفخر الرازي من كلام النووي المنح المكية 1/154


(പക്ഷേ നബിസല്ലല്ലാഹു വസല്ലമയുടെ മുൻപുള്ള  എല്ലാ വെക്തികളും നരകത്തിലാണ് എന്നാണ്  അദ്ദേഹം ഉദ്ധേശിച്ചത്തിൽ)

- ഇമാം നവവി ( റ ) യുടെ പ്രസ്തുത പരാ - മർശം സത്യവുമായി ബഹുദൂരം അകലെ യാണ് . കാരണം ഇബ്റാഹീം നബി ( അ ) മും  അവർക്കു ശേഷം വന്നവരും അറ ബികളിലേക്ക് നിയുക്തരല്ലന്ന കാര്യം എല്ലാവരും അംഗീകരിച്ചതാണ് .

അവരിലേക്ക് നിയുക്തരായ ഇസ്മാഈൽ നബി ( അ ) യുടെ സന്ദേശം അവരുടെ മരണത്തോടെ അവസാനിക്കുകയും  ചെയ്തു .
കാരണം മരണശേഷവും പ്രവാചകത്വം പൊതുവായി നിലനിൽക്കുന്ന തായി നമ്മുടെ നബി ( صلي الله عليه وسلم) ക്കല്ലാതെ മറ്റാർക്കും അറിയപ്പെട്ടിട്ടില്ല .

ഇനി നരകത്തിലാണെന്ന് ഹദീസുകളിൽ വന്ന വിഗ്രഹാരാധകരെക്കുറിച്ചാണ് ഇമാം നവവി ( റ ) യുടെ പരാമർശമെന്ന് വെക്കാവുന്നതാണ് .
ഇമാം നവവി ( റ ) യുടെ പരാമർശത്തോട്സാമീപ്യം പുലർത്തുന്ന പരാമർശം നടത്തിയ ഇമാം റാസി ( റ ) യെയും ഇതേ വിവരണം കൊണ്ട് ഖണ്ഡിക്കാവുന്നതാണ് . '
( അൽ മിനഹുൽ മക്കിയ്യ : 1 / 154 )


  ഇബ്നു ഹജർ ( റ ) തുടരുന്നു


. ثم رأيت الأبي شارح مسلم بالغ في الرد على النووي ، بأن كلامه مُتَناف ، لحكمه بأنهم أهل فترة وبأنّ الدعوة بلغتهم ، ومن بلغتهم الدعوة ليسوا أهل فَترة ، لأنهم الأمم الكائنة بين أزمنة الرّسُل الذين لم يرسل إليهم الأول ، ولاأدركوا الثاني ، ثم قال : إنه لما دلّت القواطع على أنه لا تعذيب حتى تقوم الحجة علمنا أن أهل الفترة غيرمعذبين انتهى ، وهو موافق لما ذكرته . المنح المكية 1/154


മുസ്ലിമിനു വ്യാഖ്യാനമെഴുതിയ ഉബയ് ( റ ) അതിശക്തമായ ഭാഷയിൽ ഇമാം നവവി ( റ ) യെ വിമർശിച്ചത് കാണാനിടയായി . ഇമാം നവവി ( റ ) പറഞ്ഞത് വൈരുദ്ധ്യ മാണെന്നാണ് അദ്ദേഹം സമർത്ഥിക്കുന്നത്
കാരണം അവർ ഫത്റത്തിൽ ഉള്ളവ രാണെന്നു പറഞ്ഞ ഇമാം നവവി ( റ ) തന്നെഅവർക്ക് ദീവ്യസന്ദേശം ലഭിച്ചുവെന്നും പറയുന്നു

'ദിവ്യസന്ദേശം ലഭിച്ചവർ ഫത്റിത്തിന്റെ ആളുകളല്ലല്ലോ . കാരണം ഫത്റത്തിന്റെ ആളുകൾ പ്രവാചകന്മാരുടെ കാലങ്ങൾ ക്കിടയിൽ ജീവിച്ചവരാണ് അഥവാ ആദ്യപ്രവാചകൻ അവരിലേക്ക് നിയുക്തനല്ല . രണ്ടാം പ്രവാചകനെ അവർ എത്തിച്ചിട്ടുമില്ല . പ്രമാണം ലഭിക്കാത്തവർക്ക് ശിക്ഷയില്ലെന്നു കാ ണി ക്കുന്നഖണ്ഡിതമായ പ്രമാണങ്ങൾ ഉള്ളതു കൊണ്ട് ഫതറത്തിന്റെ ആളുകൾക്ക് ശിക്ഷയില്ലെന്ന് നമു ക്കുറപ്പിക്കാമെന്ന് അദ്ദേഹം തുടർന്നുപറയുന്നു ഞാൻ പറഞഞ്ഞ തിനോട് യോജിക്കുന്ന ആശയമാനത് . ( അൽ മിനഹുൽ മക്കിയ്യ 1 / 154 )
................
ചോദ്യം 3

നബി സ്വ യുടെ മാതാപിതാക്കൾ അവിശ്വാസികളാണന്ന് ഇമാം അബൂ ഹനീഫ റ പറഞ്ഞിട്ടുണ്ടോ?

മറുപടി

അല്ലാമാ ബാജൂരി ( റ ) പറയുന്നു

وأما ما نقل عن
أبي حنيفة في الفقه الأكبر من أن والدي المصطفى ماتا عَلَى الْكُفر ، فمدسوس عليه ، وحاشاه أن يقول في والدي المصطفى لك ، وَغلَط مَلاً على القاري ، يغفر الله له ، في كلمة شنيعة قَالَها ، فالحق الذي نلقى الله عليه أن أبويه ناجيان . . ( حاشية الباجوري : ۲۰ )

- നബി ( صلى الله عليه وسلم ) യുടെ മാതാപിതാക്കൾ അവിശ്വാസികളായാണ് മരണപ്പെട്ടതെന്ന് ഇമാം അബൂഹനീഫ ( റ ) യെ ഉദ്ധരിച്ച് ഫിഖ്ഹുൽ അക്ബറിൽ കാണുന്ന പരാമർശം അദ്ദേഹത്തിന്റെ പേരിൽ ആരോ കടത്തിക്കൂട്ടിയതാണ് അദ്ദേഹം ഒരിക്കലും അത്തരം പരാമർശം നടത്തുകയില്ല .

മുല്ലാ അലിയ്യുൽ ഖാരി (റ) പ്രസ്തുത ആശയം സമർത്ഥിക്കാൻ ഒരു പ്രബന്ധ രചനനട ത്തിയതിൽ അദ്ദേഹത്തിനു പിഴവ് സംഭ വിച്ചിരിക്കുന്നു . അദ്ദേഹത്തിന് അല്ലാഹു
പൊറുത്തു കൊടുക്കട്ടെ .   അതിനാൽ നബി ( സ ) യുടെ മാതാപിതാ ക്കൾ രക്ഷപ്പെട്ടവരാണെന്നസത്യവുമായാണ് നാം അല്ലാഹുവിനെ സമീപിക്കാൻ പോകുന്നത് ( ബാജൂരി പേ : 20 )


- മുല്ലാ അലിയ്യുൽ ഖാരിയുടെ മയ്യിത്ത് കുളിപ്പിക്കുന്നയാൾ നാവ് മുറിക്കപ്പെട്ടനിലയിൽ അദ്ദേഹത്തെ കണ്ടതായും നബി ( صلى الله عليه وسلم) യുടെ മാതാപിതാക്കൾ അവിശ്വാസി കളായിരുന്നുവെന്ന് സമർത്ഥിക്കാൻ ഗ്രന്ഥരചന നടത്തിയതിന് ലഭിച്ച ശിക്ഷ യാണ് അതെന്ന് സ്വപ്നത്തിലുടെ കുളിപ്പിച്ചയാളെ അദ്ദേഹം അറിയിച്ചതായും അല്ലാമാ സിൻദി ( റ ) ത്വവാലിഉൽ അൻവാർ എന്ന ഗ്രന്ഥത്തിൽ പറഞ്ഞതായി മഹാനായ അഹ്മദ് കോയ ശാലിയാ തി ( നവ്വറല്ലാഹു മർഖദ ) ഫതാവൽ അസ്ഹരിയ്യ പേജ്   20) ൽ രേഖപ്പെടുത്തിയിട്ടുണ്ട് .

ഇമാം മുസ്ലിമിന്റെ ഹദീസ് ഉദ്ധരിച്ച ശേഷം അല്ലാമാ സുഹലി ( റ ) എഴുതുന്നു.،


  وليس لنا نحن أن نقول ذلك في أبويه
. ، لقوله : « لأتوذوا الأحياء بسب الأموات » ، والله عز وجل يقول إن الذين يُوَذونَ الله ورسوله لعنهم الله في الدنيا والآخرة


നബി ( അ ) യുടെ മാതാപിതാക്കൾ നര കത്തിലാണെന്നുപറയാൻ നമുക്കർഹതയി ല്ല . മരണപ്പെട്ടവരെ ആക്ഷേപിച്ച് ജീവിച്ചിരിക്കുന്നവരെ നിങ്ങൾ ബുദ്ധിമുട്ടാക്കരുതന്ന് നബി ( صلى الله عليه وسلم ) നിർദേശിച്ചിട്ടുണ്ട് . അല്ലാഹു പറയുന്നു . അല്ലാഹുവെയും വന്റെ റസൂലിയും ദ്രോഹിക്കുന്നവിരാരോ അവരെ ഇഹത്തിലും പരത്തിലും അല്ലാഹു ശപിച്ചിരിക്കുന്നു ( അൽ റൗളുൽ ഉസഫ് 1 / 200 )

നബി ( സ ) യുടെ മാതാവ് നരകത്തിലാ ണന്ന് പറയാമോ എന്ന് മാലികീ മദ്ഹബിൽ ഇമാമുകളിൽപ്പെട്ട ഖാളീ അബു ബക്ർ ഇബ്നുൽ അറബി ( റ ) യോട് ചോദിക്കപ്പെട്ടപ്പോൾ അവൻ ശപിക്കപ്പെട്ടവനാ ണെന്നാണ് അദ്ദേഹം മറുപടി കൊടുത്ത് '
എന്നിട്ട് “ അല്ലാഹുവെയും അവന്റെ ' സുലിനെയും ദ്രോഹിക്കുന്നവരാരോ അവരെ  ഇഹത്തിലും പരത്തിലും അല്ലാഹു ശപിച്ചിരിക്കുന്നു ” എന്നർത്ഥം വരുന്ന ആയത്ത് അതിനു പ്രമാണമായി അദ്ദേഹം ഓതുകയുണ്ടായി . ( അൽഹാവീലിൽ ഫതാവാ )
'
അല്ലാമാ മുഹമ്മദുബ്നു യൂസുഫു സ്സാലിഹി അശ്ശാമി  ( റ ) പറയുന്നു . ( വഫാത് . ഹി : 942 )




  وقد وقعت على فتوى ، بخط بعض علماء المغاربية ، بسط فيها الكلام على هذا المقام ومن جملة ماذكره أن المتكلم في هذا المقام على ثلاثة أقسام قسم يوجب تكفير قائله وزندقه ، وليس فيه إلا القتل دون تلعثم ، وهو حيث يتكلم بمثل هذا الكلام المؤذي في أبويه ، قاصدًا لأذيته وتعيره والازدراء به والتحسر على جهته العزيزة ، بما يصادم تعظيمه وتوقيره

وقسم ليس على المتكلم به وصم ، وهو حيث بدعوه داعوضروري إلى الكلام به ، كما إذا تكلم على الحديث مفسرا له و مقررا ، ونحو ذلك مما يدعو إلى الكلام به ، من الدواعى الشرعية ،

وقسم يحرم علينا التكلّهم فيه ، ولا يلغ بالتكلم به إلى القتل ، وهو حيث لايدعوه داع شرعي إلى الكلام به ، فيذا يؤدب على حسب حاله ، ويشدّد في أدبه إن علم منه الجر ءةوعدم التحفَظ في اللسان ، ويعزل عن الوظائف الشرعية واستدل بعزل عمر بن عبد العزيز عامله ( سبل الهدي و الرشاد ( ۱۷۳ / ۲ )

ഈ  വിഷയം സമഗ്രമായി ചർച്ച ചെയ്ത പാശ്ചാത്യപണ്ഡിതന്മാരിൽ ചിലർ രേഖപ്പെടുത്തിവെച്ച ഫത്വവ കാണാനിടയായി , ഈ വിഷയത്തിൽ സംസാരിക്കുന്നവരെ  മൂന്ന് വിഭാഗമായി തരം തിരിച്ചാണ് ആ ഫത്വയിൽ പറയുന്നത് .


നബി ( صلى الله عليه وسلم) യെ പരമ്പരയേ ബുദ്ധിമുട്ടിക്കലും അവിടുത്ത സ്ഥാനം ഇടിച്ചുതാഴ്ത്തലും ലക്ഷ്യംവച്ച് നബി (സ്വ ) യുടെ മാതാപിതാക്കളെ കുറ്റം പറയുന്നവരാണ് ഒരു വിഭാഗം
അത്തരക്കാർ കാഫിറോ സിൻദീകോ ആകുന്നതാണ് . വധശിക്ഷയല്ലാതെ മറ്റൊന്നും അവർ അർഹിക്കുന്നതല്ല .
മതപരമായ അനിവാര്യതക്കുവേണ്ടി സംസാരിക്കുന്ന വരാണ് മറ്റൊരു വിഭാഗം പ്രസ്തുത ഹദീസ് വിശദീകരിക്കാനുള്ള സംസാരം ഉദാഹരണമായെടുക്കാം അ വർക്ക് യാതൊരു കുറ്റവും മില്ല

മതപരമായ യാതൊരു അനിവാര്യതയുമില്ലാതെ അതേ പ്പറ്റി സംസാരിക്കുന്നവരാണ് മൂന്നാം വിഭാഗം ഇത്തരം സംസാരം ഹറാമാണ് ഇത്തരം സംസാരത്തെ തൊട്ട് നാവിനെ സൂക്ഷിക്കാത്തവനും സംസാരിക്കാൻ ധൈര്യം കാണിക്കുന്നവനുമാണങ്കിൽ ശക്തമായ രീതിയിൽ അവനു മര്യാദ പഠിപ്പിക്കേണ്ടതും മതപരമായ ജോലികളിൽ നിന്ന് അവനെ സ്ഥാന ഭൃഷ്ടനാക്കോണ്ടതുമാണ്  ഉമറുബ്നു അബ്ദുൽ അസീസ് ( റ ) തന്റെ ഗവർണ്ണറെ സ്ഥാന ഭ്യഷ്ടനാക്കിയ താണ് ഇതിന്റെ രേഖയായി അദ്ദേഹം എടുത്തു പറയുന്നത് . ( സുബുലുൽ ഹുദാ വർറശാദ് : 2 / 173 )


നബി ( صلى الله عليه وسلم) യുടെ മാതാപിതാക്കൾ സത്യനിഷേധികളായിരുന്നുവെന്ന ആശ യത്ത ശരിവച്ച് ഇമാം റംലി ( റ ) ഫതാവായിൽ സംസാരിച്ചത് അത് ശിയാ ക്കളുടെ വാദംമാത്രമാണെന്ന് അബൂഹ യ്യാൻ ( റ ) പറഞഞ്ഞതിനോട് പിൻപറ്റിയാണെന്നും ഇബ്നുഹജർ ( റ ) അതിനെ ഖണ്ഡിച്ചിട്ടുണ്ടെന്നും അഹ്മദ് കോയ ശാലിയാതി ( ന - മ ) ഫതാവയിൽ രേഖപ്പെടു ത്തിയിട്ടുണ്ട് . ( പേ : 20 )


ചുരുക്കത്തിൽ നബി ( صلى الله عليه وسلم) യുടെ മാതാ പിതാക്കളെയോ അവിടുത്തെ കുടുംബ പരമ്പരയേയോ തരം താഴ്ത്തുംവിധമോ
അവർ കാഫിറാണെന്ന് പ്രസ്താവിക്കുക വഴി നബി ( സ്വ ) യെ ബുദ്ധിമുട്ടാക്കും വിധമോ ഉള്ള യാതൊരുവിധ സംസാ രവും ഒരു സത്യവിശ്വാസിയുടെ ഭാഗത്തു നിന്നുണ്ടാവാൻ പാടില്ല . ഇക്കാര്യത്തിൽ എല്ലാ പണ്ഡിതന്മാരും ഒറ്റക്കെട്ടാണെന്ന് ഇതു വരെയുള്ള വിവരണത്തിൽ നിന്നും സ്പഷ്ടമായി


അസ്ലം സഖാഫി
പരപ്പനങ്ങാടി

അവലമ്പം
വിശ്വാസകോശം

Sunday, September 18, 2022

ഇസ്തിഗാസ ഇസ്തസ് ഖി നബി മഴ േടുന്നു










 

നബി തങ്ങളുടെ മാതാപിതാക്കൾ രക്ഷെപെട്ടവരാണ്

 ﺍﻟﻤﻌﺎﺩ ‏» ﻣﺴﺎﻟﻚ ﺍﻟﺤﻨﻔﺎ ﻓﻲ ﻭﺍﻟﺪﻱ ﺍﻟﻤﺼﻄﻔﻰ

ﻣﺴﺄﻟﺔ
ﻣﺴﺄﻟﺔ : ﺍﻟﺤﻜﻢ ﻓﻲ ﺃﺑﻮﻱ ﺍﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﺃﻧﻬﻤﺎ ﻧﺎﺟﻴﺎﻥ ﻭﻟﻴﺴﺎ ﻓﻲ ﺍﻟﻨﺎﺭ ، ﺻﺮﺡ ﺑﺬﻟﻚ ﺟﻤﻊ ﻣﻦ ﺍﻟﻌﻠﻤﺎﺀ ، ﻭﻟﻬﻢ ﻓﻲ ﺗﻘﺮﻳﺮ ﺫﻟﻚ ﻣﺴﺎﻟﻚ : ﺍﻟﻤﺴﻠﻚ ﺍﻷﻭﻝ : ﺃﻧﻬﻤﺎ ﻣﺎﺗﺎ ﻗﺒﻞ ﺍﻟﺒﻌﺜﺔ ، ﻭﻻ ﺗﻌﺬﻳﺐ ﻗﺒﻠﻬﺎ ؛ ﻟﻘﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ : ‏( ﻭﻣﺎ ﻛﻨﺎ ﻣﻌﺬﺑﻴﻦ ﺣﺘﻰ ﻧﺒﻌﺚ ﺭﺳﻮﻻ ‏) ﻭﻗﺪ ﺃﻃﺒﻘﺖ ﺃﺋﻤﺘﻨﺎ
ﺍﻷﺷﺎﻋﺮﺓ ﻣﻦ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﻜﻼﻡ ﻭﺍﻷﺻﻮﻝ ﻭﺍﻟﺸﺎﻓﻌﻴﺔ ﻣﻦ ﺍﻟﻔﻘﻬﺎﺀ ﻋﻠﻰ ﺃﻥ ﻣﻦ
ﻣﺎﺕ ﻭﻟﻢ ﺗﺒﻠﻐﻪ ﺍﻟﺪﻋﻮﺓ ﻳﻤﻮﺕ ﻧﺎﺟﻴﺎ ، ﻭﺃﻧﻪ ﻻ ﻳﻘﺎﺗﻞ ﺣﺘﻰ ﻳﺪﻋﻰ ﺇﻟﻰ ﺍﻹﺳﻼﻡ ، ﻭﺃﻧﻪ ﺇﺫﺍ ﻗﺘﻞ ﻳﻀﻤﻦ ﺑﺎﻟﺪﻳﺔ ﻭﺍﻟﻜﻔﺎﺭﺓ ، ﻧﺺ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻹﻣﺎﻡ ﺍﻟﺸﺎﻓﻌﻲ ﺭﺿﻲ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻨﻪ ﻭﺳﺎﺋﺮ ﺍﻷﺻﺤﺎﺏ ، ﺑﻞ ﺯﺍﺩ ﺑﻌﺾ ﺍﻷﺻﺤﺎﺏ ﻭﻗﺎﻝ : ﺇﻧﻪ ﻳﺠﺐ ﻓﻲ ﻗﺘﻠﻪ ﺍﻟﻘﺼﺎﺹ ، ﻭﻟﻜﻦ ﺍﻟﺼﺤﻴﺢ ﺧﻼﻓﻪ ؛ ﻷﻧﻪ ﻟﻴﺲ ﺑﻤﺴﻠﻢ ﺣﻘﻴﻘﻲ ، ﻭﺷﺮﻁ ﺍﻟﻘﺼﺎﺹ ﺍﻟﻤﻜﺎﻓﺄﺓ ، ﻭﻗﺪ ﻋﻠﻞ ﺑﻌﺾ ﺍﻟﻔﻘﻬﺎﺀ ﻛﻮﻧﻪ ﺇﺫﺍ ﻣﺎﺕ ﻻ ﻳﻌﺬﺏ ﺑﺄﻧﻪ ﻋﻠﻰ ﺃﺻﻞ ﺍﻟﻔﻄﺮﺓ ، ﻭﻟﻢ ﻳﻘﻊ ﻣﻨﻪ ﻋﻨﺎﺩ ، ﻭﻻ ﺟﺎﺀﻩ ﺭﺳﻮﻝ ﻓﻜﺬﺑﻪ ، ﻭﻫﺬﺍ ﺍﻟﻤﺴﻠﻚ ﺃﻭﻝ ﻣﺎ ﺳﻤﻌﺘﻪ ‏[ ﺹ : 245 ‏]
ﻓﻲ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﻤﻘﺎﻡ ﺍﻟﺬﻱ ﻧﺤﻦ ﻓﻴﻪ ﻣﻦ ﺷﻴﺨﻨﺎ ﺷﻴﺦ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﺷﺮﻑ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻟﻤﻨﺎﻭﻱ ، ﻓﺈﻧﻪ ﺳﺌﻞ ﻋﻦ ﻭﺍﻟﺪ ﺍﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﻫﻞ ﻫﻮ ﻓﻲ ﺍﻟﻨﺎﺭ ؟ ﻓﺰﺃﺭ ﻓﻲ ﺍﻟﺴﺎﺋﻞ ﺯﺃﺭﺓ ﺷﺪﻳﺪﺓ ، ﻓﻘﺎﻝ ﻟﻪ ﺍﻟﺴﺎﺋﻞ : ﻫﻞ ﺛﺒﺖ ﺇﺳﻼﻣﻪ ؟ ﻓﻘﺎﻝ : ﺇﻧﻪ ﻣﺎﺕ ﻓﻲ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ، ﻭﻻ ﺗﻌﺬﻳﺐ ﻗﺒﻞ ﺍﻟﺒﻌﺜﺔ . ﻭﻧﻘﻠﻪ
ﺳﺒﻂ ﺍﺑﻦ ﺍﻟﺠﻮﺯﻱ ﻓﻲ ﻛﺘﺎﺏ " ﻣﺮﺁﺓ ﺍﻟﺰﻣﺎﻥ " ﻋﻦ ﺟﻤﺎﻋﺔ ، ﻓﺈﻧﻪ ﺣﻜﻰ ﻛﻼﻡ ﺟﺪﻩ ﻋﻠﻰ ﺣﺪﻳﺚ ﺇﺣﻴﺎﺀ ﺃﻣﻪ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ، ﺛﻢ ﻗﺎﻝ ﻣﺎ ﻧﺼﻪ : ﻭﻗﺎﻝ ﻗﻮﻡ : ﻗﺪ ﻗﺎﻝ ﺍﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ : ‏( ﻭﻣﺎ ﻛﻨﺎ ﻣﻌﺬﺑﻴﻦ ﺣﺘﻰ ﻧﺒﻌﺚ ﺭﺳﻮﻻ ‏) ﻭﺍﻟﺪﻋﻮﺓ ﻟﻢ ﺗﺒﻠﻎ ﺃﺑﺎﻩ ﻭﺃﻣﻪ ، ﻓﻤﺎ ﺫﻧﺒﻬﻤﺎ ، ﻭﺟﺰﻡ ﺑﻪ ﺍﻵﺑﻲ ﻓﻲ " ﺷﺮﺡ ﻣﺴﻠﻢ " ، ﻭﺳﺄﺫﻛﺮ ﻋﺒﺎﺭﺗﻪ ، ﻭﻗﺪ ﻭﺭﺩ ﻓﻲ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ﺃﺣﺎﺩﻳﺚ ، ﺃﻧﻬﻢ ﻳﻤﺘﺤﻨﻮﻥ ﻳﻮﻡ ﺍﻟﻘﻴﺎﻣﺔ ، ﻭﺁﻳﺎﺕ ﻣﺸﻴﺮﺓ ﺇﻟﻰ ﻋﺪﻡ ﺗﻌﺬﻳﺒﻬﻢ ، ﻭﺇﻟﻰ ﺫﻟﻚ ﻣﺎﻝ ﺣﺎﻓﻆ ﺍﻟﻌﺼﺮ ﺷﻴﺦ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﺃﺑﻮ ﺍﻟﻔﻀﻞ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻓﻲ ﺑﻌﺾ ﻛﺘﺒﻪ ، ﻓﻘﺎﻝ : ﻭﺍﻟﻈﻦ ﺑﺂﻟﻪ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ - ﻳﻌﻨﻲ ﺍﻟﺬﻳﻦ ﻣﺎﺗﻮﺍ ﻗﺒﻞ ﺍﻟﺒﻌﺜﺔ - ﺃﻧﻬﻢ ﻳﻄﻴﻌﻮﻥ ﻋﻨﺪ ﺍﻻﻣﺘﺤﺎﻥ ﺇﻛﺮﺍﻣﺎ ﻟﻪ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ؛ ﻟﺘﻘﺮ ﺑﻬﻢ ﻋﻴﻨﻪ ، ﺛﻢ ﺭﺃﻳﺘﻪ ﻗﺎﻝ ﻓﻲ " ﺍﻹﺻﺎﺑﺔ " : ﻭﺭﺩ ﻣﻦ ﻋﺪﺓ ﻃﺮﻕ ﻓﻲ ﺣﻖ ﺍﻟﺸﻴﺦ ﺍﻟﻬﺮﻡ ﻭﻣﻦ ﻣﺎﺕ ﻓﻲ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ، ﻭﻣﻦ ﻭﻟﺪ ﺃﻛﻤﻪ ﺃﻋﻤﻰ ﺃﺻﻢ ، ﻭﻣﻦ ﻭﻟﺪ ﻣﺠﻨﻮﻧﺎ ﺃﻭ ﻃﺮﺃ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺠﻨﻮﻥ ﻗﺒﻞ ﺃﻥ ﻳﺒﻠﻎ ، ﻭﻧﺤﻮ ﺫﻟﻚ ، ﺃﻥ ﻛﻼ ﻣﻨﻬﻢ ﻳﺪﻟﻲ ﺑﺤﺠﺔ ﻭﻳﻘﻮﻝ : ﻟﻮ ﻋﻘﻠﺖ ﺃﻭ ﺫﻛﺮﺕ ﻵﻣﻨﺖ ، ﻓﺘﺮﻓﻊ ﻟﻬﻢ ﻧﺎﺭ ﻭﻳﻘﺎﻝ : ﺍﺩﺧﻠﻮﻫﺎ ، ﻓﻤﻦ ﺩﺧﻠﻬﺎ ﻛﺎﻧﺖ ﻟﻪ ﺑﺮﺩﺍ ﻭﺳﻼﻣﺎ ، ﻭﻣﻦ ﺍﻣﺘﻨﻊ ﺃﺩﺧﻠﻬﺎ ﻛﺮﻫﺎ ، ﻫﺬﺍ ﻣﻌﻨﻰ ﻣﺎ ﻭﺭﺩ ﻣﻦ ﺫﻟﻚ ، ﻗﺎﻝ : ﻭﻗﺪ ﺟﻤﻌﺖ ﻃﺮﻗﻪ ﻓﻲ ﺟﺰﺀ ﻣﻔﺮﺩ ﻗﺎﻝ : ﻭﻧﺤﻦ ﻧﺮﺟﻮ ﺃﻥ ﻳﺪﺧﻞ ﻋﺒﺪ ﺍﻟﻤﻄﻠﺐ ﻭﺁﻝ ﺑﻴﺘﻪ ﻓﻲ ﺟﻤﻠﺔ ﻣﻦ ﻳﺪﺧﻠﻬﺎ ﻃﺎﺋﻌﺎ ﻓﻴﻨﺠﻮ ، ﺇﻻ ﺃﺑﺎ ﻃﺎﻟﺐ ؛ ﻓﺈﻧﻪ ﺃﺩﺭﻙ ﺍﻟﺒﻌﺜﺔ ﻭﻟﻢ ﻳﺆﻣﻦ ، ﻭﺛﺒﺖ ﺃﻧﻪ ﻓﻲ ﺿﺤﻀﺎﺡ ﻣﻦ ﻧﺎﺭ ، ﻭﻗﺪ ﺟﻌﻠﺖ ﻗﺼﺔ ﺍﻻﻣﺘﺤﺎﻥ ﺩﺍﺧﻠﺔ ﻓﻲ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﻤﺴﻠﻚ ، ﻣﻊ ﺃﻥ ﺍﻟﻈﺎﻫﺮ ﺃﻧﻬﺎ ﻣﺴﻠﻚ ﻣﺴﺘﻘﻞ ، ﻟﻜﻨﻲ ﻭﺟﺪﺕ ﺫﻟﻚ ﻟﻤﻌﻨﻰ ﺩﻗﻴﻖ ﻻ ﻳﺨﻔﻰ ﻋﻠﻰ ﺫﻭﻱ ﺍﻟﺘﺤﻘﻴﻖ .
ﺫﻛﺮ ﺍﻵﻳﺎﺕ ﺍﻟﻤﺸﻴﺮﺓ ﺇﻟﻰ ﺫﻟﻚ :
ﺍﻷﻭﻟﻰ : ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ : ‏( ﻭﻣﺎ ﻛﻨﺎ ﻣﻌﺬﺑﻴﻦ ﺣﺘﻰ ﻧﺒﻌﺚ ﺭﺳﻮﻻ ‏) ﻭﻫﺬﻩ ﺍﻵﻳﺔ ﻫﻲ ﺍﻟﺘﻲ ﺃﻃﺒﻘﺖ ﺃﺋﻤﺔ ﺍﻟﺴﻨﺔ ﻋﻠﻰ ﺍﻻﺳﺘﺪﻻﻝ ﺑﻬﺎ ﻓﻲ ﺃﻧﻪ ﻻ ﺗﻌﺬﻳﺐ ﻗﺒﻞ ﺍﻟﺒﻌﺜﺔ ، ﻭﺭﺩﻭﺍ ﺑﻬﺎ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻤﻌﺘﺰﻟﺔ ﻭﻣﻦ ﻭﺍﻓﻘﻬﻢ ﻓﻲ ﺗﺤﻜﻢ ﺍﻟﻌﻘﻞ ، ﺃﺧﺮﺝ ﺍﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻭﺍﺑﻦ ﺃﺑﻲ ﺣﺎﺗﻢ ﻓﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮﻳﻬﻤﺎ ، ﻋﻦ ﻗﺘﺎﺩﺓ ﻓﻲ ﻗﻮﻟﻪ : ‏( ﻭﻣﺎ ﻛﻨﺎ ﻣﻌﺬﺑﻴﻦ ﺣﺘﻰ ﻧﺒﻌﺚ ﺭﺳﻮﻻ ‏) ﻗﺎﻝ : ﺇﻥ ﺍﻟﻠﻪ ﻟﻴﺲ ﺑﻤﻌﺬﺏ ﺃﺣﺪﺍ ﺣﺘﻰ ﻳﺴﺒﻖ ﺇﻟﻴﻪ ﻣﻦ ﺍﻟﻠﻪ ﺧﺒﺮ ، ﺃﻭ ﺗﺄﺗﻴﻪ ﻣﻦ ﺍﻟﻠﻪ ﺑﻴﻨﺔ .
ﺍﻵﻳﺔ ﺍﻟﺜﺎﻧﻴﺔ : ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ : ‏( ﺫﻟﻚ ﺃﻥ ﻟﻢ ﻳﻜﻦ ﺭﺑﻚ ﻣﻬﻠﻚ ﺍﻟﻘﺮﻯ ﺑﻈﻠﻢ ﻭﺃﻫﻠﻬﺎ ﻏﺎﻓﻠﻮﻥ ‏) ﺃﻭﺭﺩ ﻫﺬﻩ ﺍﻵﻳﺔ ﺍﻟﺰﺭﻛﺸﻲ ﻓﻲ " ﺷﺮﺡ ﺟﻤﻊ ﺍﻟﺠﻮﺍﻣﻊ " ﺍﺳﺘﺪﻻﻻ ﻋﻠﻰ ﻗﺎﻋﺪﺓ ﺃﻥ ﺷﻜﺮ ﺍﻟﻤﻨﻌﻢ ﻟﻴﺲ ﺑﻮﺍﺟﺐ ﻋﻘﻼ ‏[ ﺹ : 246 ‏]
ﺑﻞ ﺑﺎﻟﺴﻤﻊ .
ﺍﻟﺜﺎﻟﺜﺔ : ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ : ‏( ﻭﻟﻮﻻ ﺃﻥ ﺗﺼﻴﺒﻬﻢ ﻣﺼﻴﺒﺔ ﺑﻤﺎ ﻗﺪﻣﺖ ﺃﻳﺪﻳﻬﻢ ﻓﻴﻘﻮﻟﻮﺍ ﺭﺑﻨﺎ ﻟﻮﻻ ﺃﺭﺳﻠﺖ ﺇﻟﻴﻨﺎ ﺭﺳﻮﻻ ﻓﻨﺘﺒﻊ ﺁﻳﺎﺗﻚ ﻭﻧﻜﻮﻥ ﻣﻦ ﺍﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ
‏) ﺃﻭﺭﺩ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﺰﺭﻛﺸﻲ ﺃﻳﻀﺎ .
ﻭﺃﺧﺮﺝ ﺍﺑﻦ ﺃﺑﻲ ﺣﺎﺗﻢ ﻓﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮﻩ ﻋﻨﺪ ﻫﺬﻩ ﺍﻵﻳﺔ ﺑﺴﻨﺪ ﺣﺴﻦ ﻋﻦ ﺃﺑﻲ ﺳﻌﻴﺪ ﺍﻟﺨﺪﺭﻱ ﻗﺎﻝ : ﻗﺎﻝ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﻟﻠﻪ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ : ﺍﻟﻬﺎﻟﻚ ﻓﻲ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ﻳﻘﻮﻝ : ﺭﺏ ﻟﻢ ﻳﺄﺗﻨﻲ ﻛﺘﺎﺏ ﻭﻻ ﺭﺳﻮﻝ ، ﺛﻢ ﻗﺮﺃ ﻫﺬﻩ ﺍﻵﻳﺔ ‏( ﺭﺑﻨﺎ ﻟﻮﻻ ﺃﺭﺳﻠﺖ ﺇﻟﻴﻨﺎ ﺭﺳﻮﻻ ﻓﻨﺘﺒﻊ ﺁﻳﺎﺗﻚ ﻭﻧﻜﻮﻥ ﻣﻦ ﺍﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ‏) .
ﺍﻟﺮﺍﺑﻌﺔ : ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ : ‏( ﻭﻟﻮ ﺃﻧﺎ ﺃﻫﻠﻜﻨﺎﻫﻢ ﺑﻌﺬﺍﺏ ﻣﻦ ﻗﺒﻠﻪ ﻟﻘﺎﻟﻮﺍ ﺭﺑﻨﺎ ﻟﻮﻻ ﺃﺭﺳﻠﺖ ﺇﻟﻴﻨﺎ ﺭﺳﻮﻻ ﻓﻨﺘﺒﻊ ﺁﻳﺎﺗﻚ ﻣﻦ ﻗﺒﻞ ﺃﻥ ﻧﺬﻝ ﻭﻧﺨﺰﻯ ‏) ﺃﺧﺮﺝ
ﺍﺑﻦ ﺃﺑﻲ ﺣﺎﺗﻢ ﻓﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮﻩ ﻋﻨﺪ ﻫﺬﻩ ﺍﻵﻳﺔ ، ﻋﻦ ﻋﻄﻴﺔ ﺍﻟﻌﻮﻓﻲ ﻗﺎﻝ : ﺍﻟﻬﺎﻟﻚ ﻓﻲ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ﻳﻘﻮﻝ : ﺭﺏ ﻟﻢ ﻳﺄﺗﻨﻲ ﻛﺘﺎﺏ ﻭﻻ ﺭﺳﻮﻝ ، ﻭﻗﺮﺃ ﻫﺬﻩ ﺍﻵﻳﺔ ‏( ﻭﻟﻮ ﺃﻧﺎ ﺃﻫﻠﻜﻨﺎﻫﻢ ﺑﻌﺬﺍﺏ ﻣﻦ ﻗﺒﻠﻪ ﻟﻘﺎﻟﻮﺍ ‏) ﺇﻟﻰ ﺁﺧﺮ ﺍﻵﻳﺔ .
ﺍﻟﺨﺎﻣﺴﺔ : ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ : ‏( ﻭﻣﺎ ﻛﺎﻥ ﺭﺑﻚ ﻣﻬﻠﻚ ﺍﻟﻘﺮﻯ ﺣﺘﻰ ﻳﺒﻌﺚ ﻓﻲ ﺃﻣﻬﺎ ﺭﺳﻮﻻ ﻳﺘﻠﻮ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺁﻳﺎﺗﻨﺎ ‏) ﺃﺧﺮﺝ ﺍﺑﻦ ﺃﺑﻲ ﺣﺎﺗﻢ ﻋﻦ ﺍﺑﻦ ﻋﺒﺎﺱ
ﻭﻗﺘﺎﺩﺓ ﻓﻲ ﺍﻵﻳﺔ ﻗﺎﻻ : ﻟﻢ ﻳﻬﻠﻚ ﺍﻟﻠﻪ ﻣﻠﺔ ﺣﺘﻰ ﻳﺒﻌﺚ ﺇﻟﻴﻬﻢ ﻣﺤﻤﺪﺍ
ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ، ﻓﻠﻤﺎ ﻛﺬﺑﻮﺍ ﻭﻇﻠﻤﻮﺍ ﺑﺬﻟﻚ ﻫﻠﻜﻮﺍ .
ﺍﻟﺴﺎﺩﺳﺔ : ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ : ‏( ﻭﻫﺬﺍ ﻛﺘﺎﺏ ﺃﻧﺰﻟﻨﺎﻩ ﻣﺒﺎﺭﻙ ﻓﺎﺗﺒﻌﻮﻩ ﻭﺍﺗﻘﻮﺍ ﻟﻌﻠﻜﻢ ﺗﺮﺣﻤﻮﻥ ﺃﻥ ﺗﻘﻮﻟﻮﺍ ﺇﻧﻤﺎ ﺃﻧﺰﻝ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ ﻋﻠﻰ ﻃﺎﺋﻔﺘﻴﻦ ﻣﻦ ﻗﺒﻠﻨﺎ ﻭﺇﻥ ﻛﻨﺎ ﻋﻦ ﺩﺭﺍﺳﺘﻬﻢ ﻟﻐﺎﻓﻠﻴﻦ ‏) .
ﺍﻟﺴﺎﺑﻌﺔ : ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ : ‏( ﻭﻣﺎ ﺃﻫﻠﻜﻨﺎ ﻣﻦ ﻗﺮﻳﺔ ﺇﻻ ﻟﻬﺎ ﻣﻨﺬﺭﻭﻥ ﺫﻛﺮﻯ ﻭﻣﺎ ﻛﻨﺎ ﻇﺎﻟﻤﻴﻦ ‏) . ﺃﺧﺮﺝ ﻋﺒﺪ ﺑﻦ ﺣﻤﻴﺪ ﻭﺍﺑﻦ ﺍﻟﻤﻨﺬﺭ ﻭﺍﺑﻦ ﺃﺑﻲ ﺣﺎﺗﻢ ﻓﻲ ﺗﻔﺎﺳﻴﺮﻫﻢ ، ﻋﻦ ﻗﺘﺎﺩﺓ ﻓﻲ ﺍﻵﻳﺔ ﻗﺎﻝ : ﻣﺎ ﺃﻫﻠﻚ ﺍﻟﻠﻪ ﻣﻦ ﻗﺮﻳﺔ ﺇﻻ ﻣﻦ ﺑﻌﺪ ﺍﻟﺤﺠﺔ ﻭﺍﻟﺒﻴﻨﺔ ﻭﺍﻟﻌﺬﺭ ، ﺣﺘﻰ ﻳﺮﺳﻞ ﺍﻟﺮﺳﻞ ، ﻭﻳﻨﺰﻝ ﺍﻟﻜﺘﺐ ، ﺗﺬﻛﺮﺓ ﻟﻬﻢ ﻭﻣﻮﻋﻈﺔ ، ﻭﺣﺠﺔ ﻟﻠﻪ ، ﺫﻛﺮﻯ ﻭﻣﺎ ﻛﻨﺎ ﻇﺎﻟﻤﻴﻦ ، ﻳﻘﻮﻝ : ﻣﺎ ﻛﻨﺎ ﻟﻨﻌﺬﺑﻬﻢ ﺇﻻ ﻣﻦ ﺍﻟﺒﻴﻨﺔ ﻭﺍﻟﺤﺠﺔ .
ﺍﻟﺜﺎﻣﻨﺔ : ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ : ‏( ﻭﻫﻢ ﻳﺼﻄﺮﺧﻮﻥ ﻓﻴﻬﺎ ﺭﺑﻨﺎ ﺃﺧﺮﺟﻨﺎ ﻧﻌﻤﻞ ﺻﺎﻟﺤﺎ ﻏﻴﺮ ﺍﻟﺬﻱ ﻛﻨﺎ ﻧﻌﻤﻞ ﺃﻭﻟﻢ ﻧﻌﻤﺮﻛﻢ ﻣﺎ ﻳﺘﺬﻛﺮ ﻓﻴﻪ ﻣﻦ ﺗﺬﻛﺮ ﻭﺟﺎﺀﻛﻢ ﺍﻟﻨﺬﻳﺮ ‏) ﻗﺎﻝ ﺍﻟﻤﻔﺴﺮﻭﻥ : ﺍﺣﺘﺞ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺑﺒﻌﺜﺔ ﺍﻟﻨﺒﻲ ﻣﺤﻤﺪ
ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ، ﻭﻫﻮ ﺍﻟﻤﺮﺍﺩ ﺑﺎﻟﻨﺬﻳﺮ ﻓﻲ ﺍﻵﻳﺔ .
ﺫﻛﺮ ﺍﻷﺣﺎﺩﻳﺚ ﺍﻟﻮﺍﺭﺩﺓ ﻓﻲ ﺃﻥ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ﻳﻤﺘﺤﻨﻮﻥ ﻳﻮﻡ ﺍﻟﻘﻴﺎﻣﺔ ، ﻓﻤﻦ ﺃﻃﺎﻉ ﻣﻨﻬﻢ ﺃﺩﺧﻞ ﺍﻟﺠﻨﺔ ، ﻭﻣﻦ ﻋﺼﻰ ﺃﺩﺧﻞ ﺍﻟﻨﺎﺭ .
ﺍﻟﺤﺪﻳﺚ ﺍﻷﻭﻝ : ﺃﺧﺮﺝ ﺍﻹﻣﺎﻡ ﺃﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﻭﺇﺳﺤﺎﻕ ﺑﻦ ﺭﺍﻫﻮﻳﻪ ﻓﻲ ﻣﺴﻨﺪﻳﻬﻤﺎ ، ﻭﺍﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ﻓﻲ " ﻛﺘﺎﺏ ﺍﻻﻋﺘﻘﺎﺩ " ﻭﺻﺤﺤﻪ ، ﻋﻦ ﺍﻷﺳﻮﺩ ﺑﻦ
‏[ ﺹ : 247 ‏] ﺳﺮﻳﻊ ، ﺃﻥ ﺍﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﻗﺎﻝ : ﺃﺭﺑﻌﺔ ﻳﻤﺘﺤﻨﻮﻥ ﻳﻮﻡ ﺍﻟﻘﻴﺎﻣﺔ ، ﺭﺟﻞ ﺃﺻﻢ ﻻ ﻳﺴﻤﻊ ﺷﻴﺌﺎ ، ﻭﺭﺟﻞ ﺃﺣﻤﻖ ، ﻭﺭﺟﻞ ﻫﺮﻡ ، ﻭﺭﺟﻞ ﻣﺎﺕ ﻓﻲ ﻓﺘﺮﺓ ، ﻓﺄﻣﺎ ﺍﻷﺻﻢ ﻓﻴﻘﻮﻝ : ﺭﺏ ﻟﻘﺪ ﺟﺎﺀ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﻭﻣﺎ ﺃﺳﻤﻊ ﺷﻴﺌﺎ ، ﻭﺃﻣﺎ ﺍﻷﺣﻤﻖ ﻓﻴﻘﻮﻝ : ﺭﺏ ﻟﻘﺪ ﺟﺎﺀ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﻭﺍﻟﺼﺒﻴﺎﻥ ﻳﺤﺬﻓﻮﻧﻲ ﺑﺎﻟﺒﻌﺮ ، ﻭﺃﻣﺎ ﺍﻟﻬﺮﻡ ﻓﻴﻘﻮﻝ : ﺭﺏ ﻟﻘﺪ ﺟﺎﺀ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﻭﻣﺎ ﺃﻋﻘﻞ ﺷﻴﺌﺎ ، ﻭﺃﻣﺎ ﺍﻟﺬﻱ ﻣﺎﺕ ﻓﻲ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ﻓﻴﻘﻮﻝ : ﺭﺏ ﻣﺎ ﺃﺗﺎﻧﻲ ﻟﻚ ﺭﺳﻮﻝ ، ﻓﻴﺄﺧﺬ ﻣﻮﺍﺛﻴﻘﻬﻢ ﻟﻴﻄﻴﻌﻨﻪ ، ﻓﻴﺮﺳﻞ ﺇﻟﻴﻬﻢ ﺃﻥ ﺍﺩﺧﻠﻮﺍ ﺍﻟﻨﺎﺭ ، ﻓﻤﻦ ﺩﺧﻠﻬﺎ ﻛﺎﻧﺖ ﻋﻠﻴﻪ ﺑﺮﺩﺍ ﻭﺳﻼﻣﺎ ، ﻭﻣﻦ ﻟﻢ ﻳﺪﺧﻠﻬﺎ ﻳﺴﺤﺐ ﺇﻟﻴﻬﺎ .
ﺍﻟﺤﺪﻳﺚ ﺍﻟﺜﺎﻧﻲ : ﺃﺧﺮﺝ ﺃﺣﻤﺪ ﻭﺇﺳﺤﺎﻕ ﺑﻦ ﺭﺍﻫﻮﻳﻪ ﻓﻲ ﻣﺴﻨﺪﻳﻬﻤﺎ ،
ﻭﺍﺑﻦ ﻣﺮﺩﻭﻳﻪ ﻓﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮﻩ ، ﻭﺍﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ﻓﻲ " ﺍﻻﻋﺘﻘﺎﺩ " ، ﻋﻦ ﺃﺑﻲ ﻫﺮﻳﺮﺓ
، ﺃﻥ ﺍﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﻗﺎﻝ : ﺃﺭﺑﻌﺔ ﻳﻤﺘﺤﻨﻮﻥ ، ﻓﺬﻛﺮ ﻣﺜﻞ ﺣﺪﻳﺚ ﺍﻷﺳﻮﺩ ﺑﻦ ﺳﺮﻳﻊ ﺳﻮﺍﺀ .
ﺍﻟﺤﺪﻳﺚ ﺍﻟﺜﺎﻟﺚ : ﺃﺧﺮﺝ ﺍﻟﺒﺰﺍﺭ ﻓﻲ ﻣﺴﻨﺪﻩ ، ﻋﻦ ﺃﺑﻲ ﺳﻌﻴﺪ ﺍﻟﺨﺪﺭﻱ ﻗﺎﻝ : ﻗﺎﻝ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﻟﻠﻪ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ : ﻳﺆﺗﻰ ﺑﺎﻟﻬﺎﻟﻚ ﻓﻲ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ، ﻭﺍﻟﻤﻌﺘﻮﻩ ، ﻭﺍﻟﻤﻮﻟﻮﺩ ، ﻓﻴﻘﻮﻝ ﺍﻟﻬﺎﻟﻚ ﻓﻲ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ : ﻟﻢ ﻳﺄﺗﻨﻲ ﻛﺘﺎﺏ ﻭﻻ ﺭﺳﻮﻝ ، ﻭﻳﻘﻮﻝ ﺍﻟﻤﻌﺘﻮﻩ : ﺃﻱ ﺭﺏ ، ﻟﻢ ﺗﺠﻌﻞ ﻟﻲ ﻋﻘﻼ ﺃﻋﻘﻞ ﺑﻪ ﺧﻴﺮﺍ ﻭﻻ ﺷﺮﺍ ، ﻭﻳﻘﻮﻝ ﺍﻟﻤﻮﻟﻮﺩ : ﻟﻢ ﺃﺩﺭﻙ ﺍﻟﻌﻤﻞ ، ﻗﺎﻝ : ﻓﻴﺮﻓﻊ ﻟﻬﻢ ﻧﺎﺭ ، ﻓﻴﻘﺎﻝ ﻟﻬﻢ : ﺭﺩﻭﻫﺎ - ﺃﻭ ﻗﺎﻝ : ﺍﺩﺧﻠﻮﻫﺎ - ﻓﻴﺪﺧﻠﻬﺎ ﻣﻦ ﻛﺎﻥ ﻓﻲ ﻋﻠﻢ ﺍﻟﻠﻪ ﺳﻌﻴﺪﺍ ﻟﻮ ﺃﺩﺭﻙ ﺍﻟﻌﻤﻞ ، ﻭﻳﻤﺴﻚ ﻋﻨﻬﺎ ﻣﻦ ﻛﺎﻥ ﻓﻲ ﻋﻠﻢ ﺍﻟﻠﻪ ﺷﻘﻴﺎ ﻟﻮ ﺃﺩﺭﻙ ﺍﻟﻌﻤﻞ ، ﻓﻴﻘﻮﻝ ﺗﺒﺎﺭﻙ ﻭﺗﻌﺎﻟﻰ : ﻭﺇﻳﺎﻱ ﻋﺼﻴﺘﻢ ، ﻓﻜﻴﻒ ﺑﺮﺳﻠﻲ ﺑﺎﻟﻐﻴﺐ ؟ ﻓﻲ ﺇﺳﻨﺎﺩﻩ ﻋﻄﻴﺔ ﺍﻟﻌﻮﻓﻲ ، ﻓﻴﻪ ﺿﻌﻒ ، ﻭﺍﻟﺘﺮﻣﺬﻱ ﻳﺤﺴﻦ ﺣﺪﻳﺜﻪ ، ﻭﻫﺬﺍ ﺍﻟﺤﺪﻳﺚ ﻟﻪ ﺷﻮﺍﻫﺪ ﺗﻘﺘﻀﻲ ﺍﻟﺤﻜﻢ ﺑﺤﺴﻨﻪ ﻭﺛﺒﻮﺗﻪ .
ﺍﻟﺤﺪﻳﺚ ﺍﻟﺮﺍﺑﻊ : ﺃﺧﺮﺝ ﺍﻟﺒﺰﺍﺭ ﻭﺃﺑﻮ ﻳﻌﻠﻰ ﻓﻲ ﻣﺴﻨﺪﻳﻬﻤﺎ ، ﻋﻦ ﺃﻧﺲ ﻗﺎﻝ : ﻗﺎﻝ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﻟﻠﻪ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ : ﻳﺆﺗﻰ ﺑﺄﺭﺑﻌﺔ ﻳﻮﻡ ﺍﻟﻘﻴﺎﻣﺔ ، ﺑﺎﻟﻤﻮﻟﻮﺩ ، ﻭﺍﻟﻤﻌﺘﻮﻩ ، ﻭﻣﻦ ﻣﺎﺕ ﻓﻲ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ﻭﺑﺎﻟﺸﻴﺦ ﺍﻟﻔﺎﻧﻲ ، ﻛﻠﻬﻢ ﻳﺘﻜﻠﻢ ﺑﺤﺠﺘﻪ ، ﻓﻴﻘﻮﻝ ﺍﻟﻠﻪ ﺗﺒﺎﺭﻙ ﻭﺗﻌﺎﻟﻰ ﻟﻌﻨﻖ ﻣﻦ ﺟﻬﻨﻢ : ﺍﺑﺮﺯﻱ ، ﻓﻴﻘﻮﻝ ﻟﻬﻢ : ﺇﻧﻲ ﻛﻨﺖ ﺃﺑﻌﺚ ﺇﻟﻰ ﻋﺒﺎﺩﻱ ﺭﺳﻼ ﻣﻦ ﺃﻧﻔﺴﻬﻢ ، ﻭﺇﻧﻲ ﺭﺳﻮﻝ ﻧﻔﺴﻲ ﺇﻟﻴﻜﻢ ، ﺍﺩﺧﻠﻮﺍ ﻫﺬﻩ ، ﻓﻴﻘﻮﻝ ﻣﻦ ﻛﺘﺐ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺸﻘﺎﺀ : ﻳﺎ ﺭﺏ ﺃﺗﺪﺧﻠﻨﺎﻫﺎ ﻭﻣﻨﻬﺎ ﻛﻨﺎ ﻧﻔﺮﻕ ، ﻭﻣﻦ ﻛﺘﺐ ﻟﻪ ﺍﻟﺴﻌﺎﺩﺓ ﻓﻴﻤﻀﻲ ﻓﻴﻘﺘﺤﻢ ﻓﻴﻬﺎ ﻣﺴﺮﻋﺎ ، ﻓﻴﻘﻮﻝ ﺍﻟﻠﻪ : ﻗﺪ ﻋﺼﻴﺘﻤﻮﻧﻲ ﻓﺄﻧﺘﻢ ﻟﺮﺳﻠﻲ ﺃﺷﺪ ﺗﻜﺬﻳﺒﺎ ﻭﻣﻌﺼﻴﺔ ، ﻓﻴﺪﺧﻞ ﻫﺆﻻﺀ ﺍﻟﺠﻨﺔ ، ﻭﻫﺆﻻﺀ ﺍﻟﻨﺎﺭ .
ﺍﻟﺤﺪﻳﺚ ﺍﻟﺨﺎﻣﺲ : ﺃﺧﺮﺝ ﻋﺒﺪ ﺍﻟﺮﺯﺍﻕ ، ﻭﺍﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ، ﻭﺍﺑﻦ ﺍﻟﻤﻨﺬﺭ ، ﻭﺍﺑﻦ ﺃﺑﻲ ﺣﺎﺗﻢ ، ﻋﻦ ﺃﺑﻲ ﻫﺮﻳﺮﺓ ﻗﺎﻝ : ﺇﺫﺍ ﻛﺎﻥ ﻳﻮﻡ ﺍﻟﻘﻴﺎﻣﺔ ، ﺟﻤﻊ ﺍﻟﻠﻪ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ، ﻭﺍﻟﻤﻌﺘﻮﻩ ، ﻭﺍﻷﺻﻢ ، ﻭﺍﻷﺑﻜﻢ ، ﻭﺍﻟﺸﻴﻮﺥ ﺍﻟﺬﻳﻦ ﻟﻢ ﻳﺪﺭﻛﻮﺍ ﺍﻹﺳﻼﻡ ، ﺛﻢ ﺃﺭﺳﻞ ﺇﻟﻴﻬﻢ ﺭﺳﻮﻻ ﺃﻥ ﺍﺩﺧﻠﻮﺍ ﺍﻟﻨﺎﺭ ، ﻓﻴﻘﻮﻟﻮﻥ : ﻛﻴﻒ ﻭﻟﻢ ﺗﺄﺗﻨﺎ ﺭﺳﻞ ؟ ﻗﺎﻝ : ﻭﺍﻳﻢ ﺍﻟﻠﻪ ، ﻟﻮ ﺩﺧﻠﻮﻫﺎ ﻟﻜﺎﻧﺖ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺑﺮﺩﺍ ﻭﺳﻼﻣﺎ ، ﺛﻢ ﻳﺮﺳﻞ ﺇﻟﻴﻬﻢ ، ﻓﻴﻄﻴﻌﻪ ﻣﻦ ﻛﺎﻥ ﻳﺮﻳﺪ ﺃﻥ ﻳﻄﻴﻌﻪ ، ﻗﺎﻝ ﺃﺑﻮ ﻫﺮﻳﺮﺓ : ﺍﻗﺮﺀﻭﺍ ﺇﻥ ﺷﺌﺘﻢ ‏( ﻭﻣﺎ ﻛﻨﺎ ﻣﻌﺬﺑﻴﻦ ﺣﺘﻰ ﻧﺒﻌﺚ ﺭﺳﻮﻻ ‏) ﺇﺳﻨﺎﺩﻩ ﺻﺤﻴﺢ ﻋﻠﻰ ﺷﺮﻁ ﺍﻟﺸﻴﺨﻴﻦ ، ﻭﻣﺜﻠﻪ ﻻ ﻳﻘﺎﻝ ‏[ ﺹ : 248 ‏] ﻣﻦ ﻗﺒﻞ ﺍﻟﺮﺃﻱ ، ﻓﻠﻪ ﺣﻜﻢ ﺍﻟﺮﻓﻊ .
ﺍﻟﺤﺪﻳﺚ ﺍﻟﺴﺎﺩﺱ : ﺃﺧﺮﺝ ﺍﻟﺒﺰﺍﺭ ، ﻭﺍﻟﺤﺎﻛﻢ ﻓﻲ ﻣﺴﺘﺪﺭﻛﻪ ، ﻋﻦ ﺛﻮﺑﺎﻥ ، ﺃﻥ ﺍﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﻗﺎﻝ : ﺇﺫﺍ ﻛﺎﻥ ﻳﻮﻡ ﺍﻟﻘﻴﺎﻣﺔ ﺟﺎﺀ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﺠﺎﻫﻠﻴﺔ ﻳﺤﻤﻠﻮﻥ ﺃﻭﺛﺎﻧﻬﻢ ﻋﻠﻰ ﻇﻬﻮﺭﻫﻢ ، ﻓﻴﺴﺄﻟﻬﻢ ﺭﺑﻬﻢ ، ﻓﻴﻘﻮﻟﻮﻥ : ﺭﺑﻨﺎ ﻟﻢ ﺗﺮﺳﻞ ﺇﻟﻴﻨﺎ ﺭﺳﻮﻻ ، ﻭﻟﻢ ﻳﺄﺗﻨﺎ ﻟﻚ ﺃﻣﺮ ، ﻭﻟﻮ ﺃﺭﺳﻠﺖ ﺇﻟﻴﻨﺎ ﺭﺳﻮﻻ ﻟﻜﻨﺎ ﺃﻃﻮﻉ ﻋﺒﺎﺩﻙ ، ﻓﻴﻘﻮﻝ ﻟﻬﻢ ﺭﺑﻬﻢ : ﺃﺭﻳﺘﻜﻢ ﺇﻥ ﺃﻣﺮﺗﻜﻢ ﺑﺄﻣﺮ ﺗﻄﻴﻌﻮﻧﻲ ؟ ﻓﻴﻘﻮﻟﻮﻥ : ﻧﻌﻢ ، ﻓﻴﺄﻣﺮﻫﻢ ﺃﻥ ﻳﻌﻤﺪﻭﺍ ﺇﻟﻰ ﺟﻬﻨﻢ ﻓﻴﺪﺧﻠﻮﻫﺎ ، ﻓﻴﻨﻄﻠﻘﻮﻥ ﺣﺘﻰ ﺇﺫﺍ ﺩﻧﻮﺍ ﻣﻨﻬﺎ ﻭﺟﺪﻭﺍ ﻟﻬﺎ ﺗﻐﻴﻈﺎ ﻭﺯﻓﻴﺮﺍ ، ﻓﺮﺟﻌﻮﺍ ﺇﻟﻰ ﺭﺑﻬﻢ ، ﻓﻴﻘﻮﻟﻮﻥ : ﺭﺑﻨﺎ ﺃﺟﺮﻧﺎ ﻣﻨﻬﺎ ، ﻓﻴﻘﻮﻝ ﻟﻬﻢ : ﺃﻟﻢ ﺗﺰﻋﻤﻮﺍ ﺃﻧﻲ ﺇﻥ ﺃﻣﺮﺗﻜﻢ ﺑﺄﻣﺮ ﺗﻄﻴﻌﻮﻧﻲ ؟ ﻓﻴﺄﺧﺬ ﻋﻠﻰ ﺫﻟﻚ ﻣﻮﺍﺛﻴﻘﻬﻢ ﻓﻴﻘﻮﻝ : ﺍﻋﻤﺪﻭﺍ ﺇﻟﻴﻬﺎ ﻓﺎﺩﺧﻠﻮﻫﺎ ، ﻓﻴﻨﻄﻠﻘﻮﻥ ﺣﺘﻰ ﺇﺫﺍ ﺭﺃﻭﻫﺎ ﻓﺮﻗﻮﺍ ﻭﺭﺟﻌﻮﺍ ﻓﻘﺎﻟﻮﺍ : ﺭﺑﻨﺎ ﻓﺮﻗﻨﺎ ﻣﻨﻬﺎ ، ﻭﻻ ﻧﺴﺘﻄﻴﻊ ﺃﻥ ﻧﺪﺧﻠﻬﺎ ، ﻓﻴﻘﻮﻝ : ﺍﺩﺧﻠﻮﻫﺎ ﺩﺍﺧﺮﻳﻦ ، ﻓﻘﺎﻝ ﺍﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ : ﻟﻮ ﺩﺧﻠﻮﻫﺎ ﺃﻭﻝ ﻣﺮﺓ ﻛﺎﻧﺖ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺑﺮﺩﺍ ﻭﺳﻼﻣﺎ . ﻗﺎﻝ ﺍﻟﺤﺎﻛﻢ : ﺻﺤﻴﺢ ﻋﻠﻰ ﺷﺮﻁ ﺍﻟﺒﺨﺎﺭﻱ ﻭﻣﺴﻠﻢ .
ﺍﻟﺤﺪﻳﺚ ﺍﻟﺴﺎﺑﻊ : ﺃﺧﺮﺝ ﺍﻟﻄﺒﺮﺍﻧﻲ ، ﻭﺃﺑﻮ ﻧﻌﻴﻢ ، ﻋﻦ ﻣﻌﺎﺫ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ ، ﻋﻦ ﺍﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﻗﺎﻝ : ﻳﺆﺗﻰ ﻳﻮﻡ ﺍﻟﻘﻴﺎﻣﺔ ﺑﺎﻟﻤﻤﺴﻮﺥ ﻋﻘﻼ ، ﻭﺑﺎﻟﻬﺎﻟﻚ ﻓﻲ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ، ﻭﺑﺎﻟﻬﺎﻟﻚ ﺻﻐﻴﺮﺍ ، ﻓﻴﻘﻮﻝ ﺍﻟﻤﻤﺴﻮﺥ ﻋﻘﻼ : ﻳﺎ ﺭﺏ ﻟﻮ ﺁﺗﻴﺘﻨﻲ ﻋﻘﻼ ﻣﺎ ﻛﺎﻥ ﻣﻦ ﺁﺗﻴﺘﻪ ﻋﻘﻼ ﺑﺄﺳﻌﺪ ﺑﻌﻘﻠﻪ ﻣﻨﻲ ، ﻭﺫﻛﺮ ﻓﻲ ﺍﻟﻬﺎﻟﻚ ﻓﻲ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ﻭﺍﻟﺼﻐﻴﺮ ﻧﺤﻮ ﺫﻟﻚ ، ﻓﻴﻘﻮﻝ ﺍﻟﺮﺏ : ﺇﻧﻲ ﺁﻣﺮﻛﻢ ﺑﺄﻣﺮ ﻓﺘﻄﻴﻌﻮﻥ ؟ ﻓﻴﻘﻮﻟﻮﻥ : ﻧﻌﻢ ، ﻓﻴﻘﻮﻝ : ﺍﺫﻫﺒﻮﺍ ﻓﺎﺩﺧﻠﻮﺍ ﺍﻟﻨﺎﺭ ، ﻗﺎﻝ : ﻭﻟﻮ ﺩﺧﻠﻮﻫﺎ ﻣﺎ ﺿﺮﺗﻬﻢ ، ﻓﺘﺨﺮﺝ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﻓﺮﺍﺋﺺ ، ﻓﻴﻈﻨﻮﻥ ﺃﻧﻬﺎ ﻗﺪ ﺃﻫﻠﻜﺖ ﻣﺎ ﺧﻠﻖ ﺍﻟﻠﻪ ﻣﻦ ﺷﻲﺀ ، ﻓﻴﺮﺟﻌﻮﻥ ﺳﺮﺍﻋﺎ ، ﺛﻢ ﻳﺄﻣﺮﻫﻢ ﺍﻟﺜﺎﻧﻴﺔ ﻓﻴﺮﺟﻌﻮﻥ ﻛﺬﻟﻚ ، ﻓﻴﻘﻮﻝ ﺍﻟﺮﺏ : ﻗﺒﻞ ﺃﻥ ﺃﺧﻠﻘﻜﻢ ﻋﻠﻤﺖ ﻣﺎ ﺃﻧﺘﻢ ﻋﺎﻣﻠﻮﻥ ، ﻭﻋﻠﻰ ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻠﻘﺘﻜﻢ ، ﻭﺇﻟﻰ ﻋﻠﻤﻲ ﺗﺼﻴﺮﻭﻥ ، ﺿﻤﻴﻬﻢ ، ﻓﺘﺄﺧﺬﻫﻢ .
ﻗﺎﻝ ﺍﻟﻜﻴﺎ ﺍﻟﻬﺮﺍﺳﻲ ﻓﻲ ﺗﻌﻠﻴﻘﻪ ﻓﻲ ﺍﻷﺻﻮﻝ ﻓﻲ ﻣﺴﺄﻟﺔ ﺷﻜﺮ ﺍﻟﻤﻨﻌﻢ : ﺍﻋﻠﻢ ﺃﻥ ﺍﻟﺬﻱ ﺍﺳﺘﻘﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﺁﺭﺍﺀ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﺴﻨﺔ ﻗﺎﻃﺒﺔ ﺃﻧﻪ ﻻ ﻣﺪﺭﻙ ﻟﻸﺣﻜﺎﻡ ﺳﻮﻯ ﺍﻟﺸﺮﻉ ﺍﻟﻤﻨﻘﻮﻝ ، ﻭﻻ ﻳﺘﻠﻘﻰ ﺣﻜﻢ ﻣﻦ ﻗﻀﻴﺎﺕ ﺍﻟﻌﻘﻮﻝ ، ﻓﺄﻣﺎ ﻣﻦ ﻋﺪﺍ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﺤﻖ ﻣﻦ ﻃﺒﻘﺎﺕ ﺍﻟﺨﻠﻖ ، ﻛﺎﻟﺮﺍﻓﻀﺔ ، ﻭﺍﻟﻜﺮﺍﻣﻴﺔ ، ﻭﺍﻟﻤﻌﺘﺰﻟﺔ ، ﻭﻏﻴﺮﻫﻢ ، ﻓﺈﻧﻬﻢ ﺫﻫﺒﻮﺍ ﺇﻟﻰ ﺃﻥ ﺍﻷﺣﻜﺎﻡ ﻣﻨﻘﺴﻤﺔ ، ﻓﻤﻨﻬﺎ ﻣﺎ ﻳﺘﻠﻘﻰ ﻣﻦ ﺍﻟﺸﺮﻉ ﺍﻟﻤﻨﻘﻮﻝ ، ﻭﻣﻨﻬﺎ ﻣﺎ ﻳﺘﻠﻘﻰ ﻣﻦ ﻗﻀﻴﺎﺕ ﺍﻟﻌﻘﻮﻝ ، ﻗﺎﻝ : ﻭﺃﻣﺎ ﻧﺤﻦ ﻓﻨﻘﻮﻝ : ﻻ ﻳﺠﺐ ﺷﻲﺀ ﻗﺒﻞ ﻣﺠﻲﺀ ﺍﻟﺮﺳﻮﻝ ، ﻓﺈﺫﺍ ﻇﻬﺮ ﻭﺃﻗﺎﻡ ﺍﻟﻤﻌﺠﺰﺓ ﺗﻤﻜﻦ ﺍﻟﻌﺎﻗﻞ ﻣﻦ ﺍﻟﻨﻈﺮ ، ﻓﻨﻘﻮﻝ : ﻻ ﻳﻌﻠﻢ ﺃﻭﻝ ﺍﻟﻮﺍﺟﺒﺎﺕ ﺇﻻ ﺑﺎﻟﺴﻤﻊ ، ﻓﺈﺫﺍ ﺟﺎﺀ ﺍﻟﺮﺳﻮﻝ ﻭﺟﺐ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﻨﻈﺮ ، ﻭﻋﻨﺪ ﻫﺬﺍ ﻳﺴﺄﻝ ﺍﻟﻤﺴﺘﻄﺮﻓﻮﻥ : ﻣﺎ ﺍﻟﻮﺍﺟﺐ ﺍﻟﺬﻱ ﻫﻮ ﻃﺎﻋﺔ ﻭﻟﻴﺲ ﺑﻘﺮﺑﺔ ؟ ﻭﺟﻮﺍﺑﻪ : ﺃﻥ ﺍﻟﻨﻈﺮ ﺍﻟﺬﻱ ﻫﻮ ﺃﻭﻝ ﺍﻟﻮﺍﺟﺒﺎﺕ ﻃﺎﻋﺔ ﻭﻟﻴﺲ ﺑﻘﺮﺑﺔ ؛ ﻷﻧﻪ ﻳﻨﻈﺮ ﻟﻠﻤﻌﺮﻓﺔ ، ﻓﻬﻮ ﻣﻄﻴﻊ ﻭﻟﻴﺲ ﺑﻤﺘﻘﺮﺏ ؛ ﻷﻧﻪ ﺇﻧﻤﺎ ‏[ ﺹ : 249 ‏] ﻳﺘﻘﺮﺏ ﺇﻟﻰ ﻣﻦ ﻳﻌﺮﻓﻪ ، ﻗﺎﻝ : ﻭﻗﺪ ﺫﻛﺮ ﺷﻴﺨﻨﺎ ﺍﻹﻣﺎﻡ ﻓﻲ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﻤﻘﺎﻡ ﺷﻴﺌﺎ ﺣﺴﻨﺎ ، ﻓﻘﺎﻝ : ﻗﺒﻞ ﻣﺠﻲﺀ ﺍﻟﺮﺳﻮﻝ ﺗﺘﻌﺎﺭﺽ ﺍﻟﺨﻮﺍﻃﺮ ﻭﺍﻟﻄﺮﻕ ، ﺇﺫ ﻣﺎ ﻣﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻳﻌﺮﺽ ﻟﻪ ﺇﻻ ﻭﻳﻤﻜﻦ ﺃﻥ ﻳﻘﺪﺭ ﺃﻥ ﻳﺨﻄﺮ ﺧﺎﻃﺮ ﺁﺧﺮ ﻋﻠﻰ ﻧﻘﻴﻀﻪ ، ﻓﺘﺘﻌﺎﺭﺽ ﺍﻟﺨﻮﺍﻃﺮ ﻭﻳﻘﻊ ﺍﻟﻌﻘﻞ ﻓﻲ ﺣﻴﺮﺓ ﻭﺩﻫﺸﺔ ، ﻓﻴﺠﺐ ﺍﻟﺘﻮﻗﻒ ﺇﻟﻰ ﺃﻥ ﺗﻨﻜﺸﻒ ﺍﻟﻐﻤﺔ ، ﻭﻟﻴﺲ ﺫﻟﻚ ﺇﻻ ﺑﻤﺠﻲﺀ ﺍﻟﺮﺳﻮﻝ ، ﻭﻫﺎﻫﻨﺎ ﻗﺎﻝ ﺍﻷﺳﺘﺎﺫ ﺃﺑﻮ ﺇﺳﺤﺎﻕ : ﺇﻥ ﻗﻮﻝ " ﻻ ﺃﺩﺭﻱ " ﻧﺼﻒ ﺍﻟﻌﻠﻢ ، ﻭﻣﻌﻨﺎﻩ ﺃﻧﻪ ﺍﻧﺘﻬﻰ ﻋﻠﻤﻲ ﺇﻟﻰ ﺣﺪ ﻭﻗﻒ ﻋﻨﺪ ﻣﺠﺎﺯﻩ ﺍﻟﻌﻘﻞ - ﻭﻫﺬﺍ ﺇﻧﻤﺎ ﻳﻘﻮﻟﻪ ﻣﻦ ﺩﻗﻖ ﻓﻲ ﺍﻟﻌﻠﻢ ﻭﻋﺮﻑ ﻣﺠﺎﺭﻱ ﺍﻟﻌﻘﻞ ﻣﻤﺎ ﻻ ﻳﺠﺮﻱ ﻓﻴﻪ ﻭﻳﻘﻒ ﻋﻨﺪﻩ . ﺍﻧﺘﻬﻰ .
ﻭﻗﺎﻝ ﺍﻹﻣﺎﻡ ﻓﺨﺮ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻟﺮﺍﺯﻱ ﻓﻲ " ﺍﻟﻤﺤﺼﻮﻝ " : ﺷﻜﺮ ﺍﻟﻤﻨﻌﻢ ﻻ ﻳﺠﺐ ﻋﻘﻼ ﺧﻼﻓﺎ ﻟﻠﻤﻌﺘﺰﻟﺔ ؛ ﻟﻨﺎ ﺃﻧﻪ ﻟﻮ ﺗﺤﻘﻖ ﺍﻟﻮﺟﻮﺏ ﻗﺒﻞ ﺍﻟﺒﻌﺜﺔ ﻟﻌﺬﺏ ﺗﺎﺭﻛﻪ ، ﻓﻼ ﻭﺟﻮﺏ . ﺃﻣﺎ ﺍﻟﻤﻼﺯﻣﺔ ﻓﺒﻴﻨﺔ . ﻭﺃﻣﺎ ﺃﻧﻪ ﻻ ﺗﻌﺬﻳﺐ ﻓﻠﻘﻮﻟﻪ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ : ‏( ﻭﻣﺎ ﻛﻨﺎ ﻣﻌﺬﺑﻴﻦ ﺣﺘﻰ ﻧﺒﻌﺚ ﺭﺳﻮﻻ ‏) ﻧﻔﻰ ﺍﻟﺘﻌﺬﻳﺐ ﺇﻟﻰ ﻏﺎﻳﺔ ﺍﻟﺒﻌﺜﺔ ﻓﻴﻨﺘﻔﻲ ، ﻭﺇﻻ ﻭﻗﻊ ﺍﻟﺨﻠﻒ ﻓﻲ ﻗﻮﻝ ﺍﻟﻠﻪ ، ﻭﻫﻮ ﻣﺤﺎﻝ ، ﺍﻧﺘﻬﻰ .
ﻭﺫﻛﺮ ﺃﺗﺒﺎﻋﻪ ﻣﺜﻞ ﺫﻟﻚ ، ﻛﺼﺎﺣﺐ " ﺍﻟﺤﺎﺻﻞ ﻭﺍﻟﺘﺤﺼﻴﻞ " ، ﻭﺍﻟﺒﻴﻀﺎﻭﻱ
ﻓﻲ ﻣﻨﻬﺎﺟﻪ .
ﻭﻗﺎﻝ ﺍﻟﻘﺎﺿﻲ ﺗﺎﺝ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻟﺴﺒﻜﻲ ﻓﻲ ﺷﺮﺡ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺍﺑﻦ ﺍﻟﺤﺎﺟﺐ ﻋﻠﻰ
ﻣﺴﺄﻟﺔ ﺷﻜﺮ ﺍﻟﻤﻨﻌﻢ : ﺗﺘﺨﺮﺝ ﻣﺴﺄﻟﺔ ﻣﻦ ﻟﻢ ﺗﺒﻠﻐﻪ ﺍﻟﺪﻋﻮﺓ ، ﻓﻌﻨﺪﻧﺎ ﻳﻤﻮﺕ ﻧﺎﺟﻴﺎ ﻭﻻ ﻳﻘﺎﺗﻞ ﺣﺘﻰ ﻳﺪﻋﻰ ﺇﻟﻰ ﺍﻹﺳﻼﻡ ، ﻭﻫﻮ ﻣﻀﻤﻮﻥ ﺑﺎﻟﻜﻔﺎﺭﺓ ﻭﺍﻟﺪﻳﺔ ، ﻭﻻ ﻳﺠﺐ ﺍﻟﻘﺼﺎﺹ ﻋﻠﻰ ﻗﺎﺗﻠﻪ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺼﺤﻴﺢ .
ﻭﻗﺎﻝ ﺍﻟﺒﻐﻮﻱ ﻓﻲ " ﺍﻟﺘﻬﺬﻳﺐ " : ﺃﻣﺎ ﻣﻦ ﻟﻢ ﺗﺒﻠﻐﻪ ﺍﻟﺪﻋﻮﺓ ﻓﻼ ﻳﺠﻮﺯ ﻗﺘﻠﻪ
ﻗﺒﻞ ﺃﻥ ﻳﺪﻋﻰ ﺇﻟﻰ ﺍﻹﺳﻼﻡ ، ﻓﺈﻥ ﻗﺘﻞ ﻗﺒﻞ ﺃﻥ ﻳﺪﻋﻰ ﺇﻟﻰ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﻭﺟﺐ ﻓﻲ ﻗﺘﻠﻪ ﺍﻟﺪﻳﺔ ﻭﺍﻟﻜﻔﺎﺭﺓ ، ﻭﻋﻨﺪ ﺃﺑﻲ ﺣﻨﻴﻔﺔ ﻻ ﻳﺠﺐ ﺍﻟﻀﻤﺎﻥ ﺑﻘﺘﻠﻪ ، ﻭﺃﺻﻠﻪ ﺃﻧﻪ ﻋﻨﺪﻫﻢ ﻣﺤﺠﻮﺝ ﻋﻠﻴﻪ ﺑﻌﻘﻠﻪ ، ﻭﻋﻨﺪﻧﺎ ﻫﻮ ﻏﻴﺮ ﻣﺤﺠﻮﺝ ﻋﻠﻴﻪ ﻗﺒﻞ ﺑﻠﻮﻍ ﺍﻟﺪﻋﻮﺓ ﺇﻟﻴﻪ ؛ ﻟﻘﻮﻟﻪ : ‏( ﻭﻣﺎ ﻛﻨﺎ ﻣﻌﺬﺑﻴﻦ ﺣﺘﻰ ﻧﺒﻌﺚ ﺭﺳﻮﻻ ‏) ﻓﺜﺒﺖ ﺃﻧﻪ ﻻ ﺣﺠﺔ ﻋﻠﻴﻪ ﻗﺒﻞ ﻣﺠﻲﺀ ﺍﻟﺮﺳﻮﻝ ، ﺍﻧﺘﻬﻰ .
ﻭﻗﺎﻝ ﺍﻟﺮﺍﻓﻌﻲ ﻓﻲ ﺍﻟﺸﺮﺡ : ﻣﻦ ﻟﻢ ﺗﺒﻠﻐﻪ ﺍﻟﺪﻋﻮﺓ ﻻ ﻳﺠﻮﺯ ﻗﺘﻠﻪ ﻗﺒﻞ ﺍﻹﻋﻼﻡ ﻭﺍﻟﺪﻋﺎﺀ ﺇﻟﻰ ﺍﻹﺳﻼﻡ ، ﻭﻟﻮ ﻗﺘﻞ ﻛﺎﻥ ﻣﻀﻤﻮﻧﺎ ، ﺧﻼﻓﺎ ﻷﺑﻲ ﺣﻨﻴﻔﺔ ، ﻭﺑﻨﻲ ﺍﻟﺨﻼﻑ ﻋﻠﻰ ﺃﻧﻪ ﻣﺤﺠﻮﺝ ﻋﻠﻴﻪ ﺑﺎﻟﻌﻘﻞ ﻋﻨﺪﻩ ، ﻭﻋﻨﺪﻧﺎ ﻣﻦ ﻟﻢ ﺗﺒﻠﻐﻪ ﺍﻟﺪﻋﻮﻯ ﻻ ﺗﺜﺒﺖ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺤﺠﺔ ، ﻭﻻ ﺗﺘﻮﺟﻪ ﺍﻟﻤﺆﺍﺧﺬﺓ ، ﻗﺎﻝ ﺗﻌﺎﻟﻰ : ‏( ﻭﻣﺎ ﻛﻨﺎ ﻣﻌﺬﺑﻴﻦ ﺣﺘﻰ ﻧﺒﻌﺚ ﺭﺳﻮﻻ ‏) ﺍﻧﺘﻬﻰ .
ﻭﻗﺎﻝ ﺍﻟﻐﺰﺍﻟﻲ ﻓﻲ " ﺍﻟﺒﺴﻴﻂ " : ﻣﻦ ﻟﻢ ﺗﺒﻠﻐﻪ ﺍﻟﺪﻋﻮﺓ ﻳﻀﻤﻦ ﺑﺎﻟﺪﻳﺔ ﻭﺍﻟﻜﻔﺎﺭﺓ ﻻ ﺑﺎﻟﻘﺼﺎﺹ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺼﺤﻴﺢ ؛ ﻷﻧﻪ ﻟﻴﺲ ﻣﺴﻠﻤﺎ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺘﺤﻘﻴﻖ ، ﻭﺇﻧﻤﺎ ﻫﻮ ﻓﻲ ﻣﻌﻨﻰ ﺍﻟﻤﺴﻠﻢ .
ﻭﻗﺎﻝ ﺍﺑﻦ ﺍﻟﺮﻓﻌﺔ ﻓﻲ " ﺍﻟﻜﻔﺎﻳﺔ " : ﻷﻧﻪ ﻣﻮﻟﻮﺩ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻔﻄﺮﺓ ﻭﻟﻢ ﻳﻈﻬﺮ ﻣﻨﻪ ﻋﻨﺎﺩ .
‏[ ﺹ : 250 ‏] ﻭﻗﺎﻝ ﺍﻟﻨﻮﻭﻱ ﻓﻲ " ﺷﺮﺡ ﻣﺴﻠﻢ " ﻓﻲ ﻣﺴﺄﻟﺔ ﺃﻃﻔﺎﻝ ﺍﻟﻤﺸﺮﻛﻴﻦ : ﺍﻟﻤﺬﻫﺐ ﺍﻟﺼﺤﻴﺢ ﺍﻟﻤﺨﺘﺎﺭ ﺍﻟﺬﻱ ﺻﺎﺭ ﺇﻟﻴﻪ ﺍﻟﻤﺤﻘﻘﻮﻥ ﺃﻧﻬﻢ ﻓﻲ ﺍﻟﺠﻨﺔ ؛ ﻟﻘﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ : ‏( ﻭﻣﺎ ﻛﻨﺎ ﻣﻌﺬﺑﻴﻦ ﺣﺘﻰ ﻧﺒﻌﺚ ﺭﺳﻮﻻ ‏) ﻗﺎﻝ : ﻭﺇﺫﺍ ﻛﺎﻥ ﻻ ﻳﻌﺬﺏ ﺍﻟﺒﺎﻟﻎ ﻟﻜﻮﻧﻪ ﻟﻢ ﺗﺒﻠﻐﻪ ﺍﻟﺪﻋﻮﺓ ، ﻓﻐﻴﺮﻩ ﺃﻭﻟﻰ ، ﺍﻧﺘﻬﻰ .
ﻓﺈﻥ ﻗﻠﺖ : ﻫﺬﺍ ﺍﻟﻤﺴﻠﻚ ﺍﻟﺬﻱ ﻗﺮﺭﺗﻪ ﻫﻞ ﻫﻮ ﻋﺎﻡ ﻓﻲ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﺠﺎﻫﻠﻴﺔ ﻛﻠﻬﻢ ؟ ﻗﻠﺖ : ﻻ ، ﺑﻞ ﻫﻮ ﺧﺎﺹ ﺑﻤﻦ ﻟﻢ ﺗﺒﻠﻐﻪ ﺩﻋﻮﺓ ﻧﺒﻲ ﺃﺻﻼ ، ﺃﻣﺎ ﻣﻦ ﺑﻠﻐﺘﻪ ﻣﻨﻬﻢ ﺩﻋﻮﺓ ﺃﺣﺪ ﻣﻦ ﺍﻷﻧﺒﻴﺎﺀ ﺍﻟﺴﺎﺑﻘﻴﻦ ﺛﻢ ﺃﺻﺮ ﻋﻠﻰ ﻛﻔﺮﻩ ﻓﻬﻮ ﻓﻲ ﺍﻟﻨﺎﺭ ﻗﻄﻌﺎ ، ﻭﻫﺬﺍ ﻻ ﻧﺰﺍﻉ ﻓﻴﻪ . ﻭﺃﻣﺎ ﺍﻷﺑﻮﺍﻥ ﺍﻟﺸﺮﻳﻔﺎﻥ ، ﻓﺎﻟﻈﺎﻫﺮ ﻣﻦ ﺣﺎﻟﻬﻤﺎ ﻣﺎ ﺫﻫﺒﺖ ﺇﻟﻴﻪ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻄﺎﺋﻔﺔ ﻣﻦ ﻋﺪﻡ ﺑﻠﻮﻏﻬﻤﺎ ﺩﻋﻮﺓ ﺃﺣﺪ ، ﻭﺫﻟﻚ ﻟﻤﺠﻤﻮﻉ ﺃﻣﻮﺭ : ﺗﺄﺧﺮ ﺯﻣﺎﻧﻬﻤﺎ ، ﻭﺑﻌﺪ ﻣﺎ ﺑﻴﻨﻬﻤﺎ ﻭﺑﻴﻦ ﺍﻷﻧﺒﻴﺎﺀ ﺍﻟﺴﺎﺑﻘﻴﻦ ، ﻓﺈﻥ ﺁﺧﺮ ﺍﻷﻧﺒﻴﺎﺀ ﻗﺒﻞ ﺑﻌﺜﺔ ﻧﺒﻴﻨﺎ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﻋﻴﺴﻰ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺴﻼﻡ ، ﻭﻛﺎﻧﺖ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ﺑﻴﻨﻪ ﻭﺑﻴﻦ ﺑﻌﺜﺔ ﻧﺒﻴﻨﺎ ﻧﺤﻮ ﺳﺘﻤﺎﺋﺔ ﺳﻨﺔ ، ﺛﻢ ﺇﻧﻬﻤﺎ ﻛﺎﻧﺎ ﻓﻲ ﺯﻣﻦ ﺟﺎﻫﻠﻴﺔ ، ﻭﻗﺪ ﻃﺒﻖ ﺍﻟﺠﻬﻞ ﺍﻷﺭﺽ ﺷﺮﻗﺎ ﻭﻏﺮﺑﺎ ، ﻭﻓﻘﺪ ﻣﻦ ﻳﻌﺮﻑ ﺍﻟﺸﺮﺍﺋﻊ ﻭﻳﺒﻠﻎ ﺍﻟﺪﻋﻮﺓ ﻋﻠﻰ ﻭﺟﻬﻬﺎ ، ﺇﻻ ﻧﻔﺮﺍ ﻳﺴﻴﺮﺍ ﻣﻦ ﺃﺣﺒﺎﺭ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ ﻣﻔﺮﻗﻴﻦ ﻓﻲ ﺃﻗﻄﺎﺭ ﺍﻷﺭﺽ ، ﻛﺎﻟﺸﺎﻡ ﻭﻏﻴﺮﻫﺎ ، ﻭﻟﻢ ﻳﻌﻬﺪ ﻟﻬﻤﺎ ﺗﻘﻠﺐ ﻓﻲ ﺍﻷﺳﻔﺎﺭ ﺳﻮﻯ ﺇﻟﻰ ﺍﻟﻤﺪﻳﻨﺔ ، ﻭﻻ ﻋﻤﺮﺍ ﻋﻤﺮﺍ ﻃﻮﻳﻼ ﺑﺤﻴﺚ ﻳﻘﻊ ﻟﻬﻤﺎ ﻓﻴﻪ ﺍﻟﺘﻨﻘﻴﺐ ﻭﺍﻟﺘﻔﺘﻴﺶ ، ﻓﺈﻥ ﻭﺍﻟﺪ ﺍﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﻟﻢ ﻳﻌﺶ ﻣﻦ ﺍﻟﻌﻤﺮ ﺇﻻ ﻗﻠﻴﻼ .
ﻗﺎﻝ ﺍﻹﻣﺎﻡ ﺍﻟﺤﺎﻓﻆ ﺻﻼﺡ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻟﻌﻼﺋﻲ ﻓﻲ ﻛﺘﺎﺑﻪ " ﺍﻟﺪﺭﺓ ﺍﻟﺴﻨﻴﺔ ﻓﻲ ﻣﻮﻟﺪ ﺳﻴﺪ ﺍﻟﺒﺮﻳﺔ " : ﻛﺎﻥ ﺳﻦ ﻋﺒﺪ ﺍﻟﻠﻪ ﺣﻴﻦ ﺣﻤﻠﺖ ﻣﻨﻪ ﺁﻣﻨﺔ ﺑﺮﺳﻮﻝ ﺍﻟﻠﻪ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﻧﺤﻮ ﺛﻤﺎﻧﻴﺔ ﻋﺸﺮ ﻋﺎﻣﺎ ، ﺛﻢ ﺫﻫﺐ ﺇﻟﻰ ﺍﻟﻤﺪﻳﻨﺔ
ﻟﻴﻤﺘﺎﺭ ﻣﻨﻬﺎ ﺗﻤﺮﺍ ﻷﻫﻠﻪ ، ﻓﻤﺎﺕ ﺑﻬﺎ ﻋﻨﺪ ﺃﺧﻮﺍﻟﻪ ﻣﻦ ﺑﻨﻲ ﺍﻟﻨﺠﺎﺭ ﻭﺍﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﺣﻤﻞ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺼﺤﻴﺢ ، ﺍﻧﺘﻬﻰ .
ﻭﺃﻣﻪ ﻗﺮﻳﺒﺔ ﻣﻦ ﺫﻟﻚ ، ﻻ ﺳﻴﻤﺎ ﻭﻫﻲ ﺍﻣﺮﺃﺓ ﻣﺼﻮﻧﺔ ﻣﺤﺠﺒﺔ ﻓﻲ ﺍﻟﺒﻴﺖ ﻋﻦ ﺍﻻﺟﺘﻤﺎﻉ ﺑﺎﻟﺮﺟﺎﻝ ، ﻭﺍﻟﻐﺎﻟﺐ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻨﺴﺎﺀ ﺃﻧﻬﻦ ﻻ ﻳﻌﺮﻓﻦ ﻣﺎ ﺍﻟﺮﺟﺎﻝ ﻓﻴﻪ ﻣﻦ ﺃﻣﺮ ﺍﻟﺪﻳﺎﻧﺎﺕ ﻭﺍﻟﺸﺮﺍﺋﻊ ، ﺧﺼﻮﺻﺎ ﻓﻲ ﺯﻣﺎﻥ ﺍﻟﺠﺎﻫﻠﻴﺔ ﺍﻟﺬﻱ ﺭﺟﺎﻟﻪ ﻻ ﻳﻌﺮﻓﻮﻥ ﺫﻟﻚ ﻓﻀﻼ ﻋﻦ ﻧﺴﺎﺋﻪ ؛ ﻭﻟﻬﺬﺍ ﻟﻤﺎ ﺑﻌﺚ ﺍﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﺗﻌﺠﺐ ﻣﻦ ﺑﻌﺜﺘﻪ ﺃﻫﻞ ﻣﻜﺔ ﻭﻗﺎﻟﻮﺍ : ‏( ﺃﺑﻌﺚ ﺍﻟﻠﻪ ﺑﺸﺮﺍ ﺭﺳﻮﻻ ‏) . ﻭﻗﺎﻟﻮﺍ : ‏( ﻭﻟﻮ ﺷﺎﺀ ﺍﻟﻠﻪ ﻷﻧﺰﻝ ﻣﻼﺋﻜﺔ ﻣﺎ ﺳﻤﻌﻨﺎ ﺑﻬﺬﺍ ﻓﻲ ﺁﺑﺎﺋﻨﺎ ﺍﻷﻭﻟﻴﻦ ‏) . ﻓﻠﻮ ﻛﺎﻥ ﻋﻨﺪﻫﻢ ﻋﻠﻢ ﻣﻦ ﺑﻌﺜﺔ ﺍﻟﺮﺳﻞ ﻣﺎ ﺃﻧﻜﺮﻭﺍ ﺫﻟﻚ ، ﻭﺭﺑﻤﺎ ﻛﺎﻧﻮﺍ ﻳﻈﻨﻮﻥ ﺃﻥ ﺇﺑﺮﺍﻫﻴﻢ ﺑﻌﺚ ﺑﻤﺎ ﻫﻢ ﻋﻠﻴﻪ ، ﻓﺈﻧﻬﻢ ﻟﻢ ﻳﺠﺪﻭﺍ ﻣﻦ ﻳﺒﻠﻐﻬﻢ ﺷﺮﻳﻌﺔ ﺇﺑﺮﺍﻫﻴﻢ ﻋﻠﻰ ﻭﺟﻬﻬﺎ ؛ ﻟﺪﺛﻮﺭﻫﺎ ﻭﻓﻘﺪ ﻣﻦ ﻳﻌﺮﻓﻬﺎ ، ﺇﺫ ﻛﺎﻥ ﺑﻴﻨﻬﻢ ﻭﺑﻴﻦ ﺯﻣﻦ ﺇﺑﺮﺍﻫﻴﻢ ﺃﺯﻳﺪ ﻣﻦ ﺛﻼﺛﺔ ﺁﻻﻑ ﺳﻨﺔ ، ﻓﺎﺗﻀﺢ ﺑﺬﻟﻚ ﺻﺤﺔ ﺩﺧﻮﻟﻬﻤﺎ ﻓﻲ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﻤﺴﻠﻚ .
‏[ ﺹ : 251 ‏] ﺛﻢ ﺭﺃﻳﺖ ﺍﻟﺸﻴﺦ ﻋﺰ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﺍﻟﺴﻼﻡ ﻗﺎﻝ ﻓﻲ ﺃﻣﺎﻟﻴﻪ ﻣﺎ ﻧﺼﻪ : ﻛﻞ ﻧﺒﻲ ﺇﻧﻤﺎ ﺃﺭﺳﻞ ﺇﻟﻰ ﻗﻮﻣﻪ ، ﺇﻻ ﻧﺒﻴﻨﺎ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﻗﺎﻝ : ﻓﻌﻠﻰ ﻫﺬﺍ ﻳﻜﻮﻥ ﻣﺎ ﻋﺪﺍ ﻗﻮﻡ ﻛﻞ ﻧﺒﻲ ﻣﻦ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ﺇﻻ ﺫﺭﻳﺔ ﺍﻟﻨﺒﻲ ﺍﻟﺴﺎﺑﻖ ، ﻓﺈﻧﻬﻢ ﻣﺨﺎﻃﺒﻮﻥ ﺑﺒﻌﺜﺔ ﺍﻟﺴﺎﺑﻖ ، ﺇﻻ ﺃﻥ ﺗﺪﺭﺱ ﺷﺮﻳﻌﺔ ﺍﻟﺴﺎﺑﻖ ﻓﻴﺼﻴﺮ ﺍﻟﻜﻞ ﻣﻦ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ . ﻫﺬﺍ ﻛﻼﻣﻪ ، ﻓﺒﺎﻥ ﺑﺬﻟﻚ ﺃﻥ ﺍﻟﻮﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻟﺸﺮﻳﻔﻴﻦ ﻣﻦ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ﺑﻼ ﺷﻚ ؛ ﻷﻧﻬﻤﺎ ﻟﻴﺴﺎ ﻣﻦ ﺫﺭﻳﺔ
ﻋﻴﺴﻰ ﻭﻻ ﻣﻦ ﻗﻮﻣﻪ ، ﺛﻢ ﻳﺮﺷﺢ ﻣﺎ ﻗﺎﻝ ﺣﺎﻓﻆ ﺍﻟﻌﺼﺮ ﺃﺑﻮ ﺍﻟﻔﻀﻞ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ : ﺇﻥ ﺍﻟﻈﻦ ﺑﻬﻤﺎ ﺃﻥ ﻳﻄﻴﻌﺎ ﻋﻨﺪ ﺍﻻﻣﺘﺤﺎﻥ - ﺃﻣﺮﺍﻥ :
ﺃﺣﺪﻫﻤﺎ : ﻣﺎ ﺃﺧﺮﺟﻪ ﺍﻟﺤﺎﻛﻢ ﻓﻲ " ﺍﻟﻤﺴﺘﺪﺭﻙ " ﻭﺻﺤﺤﻪ ﻋﻦ ﺍﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮﺩ ﻗﺎﻝ : ﻗﺎﻝ ﺷﺎﺏ ﻣﻦ ﺍﻷﻧﺼﺎﺭ : ﻟﻢ ﺃﺭ ﺭﺟﻼ ﻛﺎﻥ ﺃﻛﺜﺮ ﺳﺆﺍﻻ ﻟﺮﺳﻮﻝ ﺍﻟﻠﻪ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﻣﻨﻪ : ﻳﺎ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﻟﻠﻪ ، ﺃﺭﺃﻳﺖ ﺃﺑﻮﺍﻙ ﻓﻲ ﺍﻟﻨﺎﺭ ؟ ﻓﻘﺎﻝ : ﻣﺎ ﺳﺄﻟﺘﻬﻤﺎ ﺭﺑﻲ ﻓﻴﻄﻴﻌﻨﻲ ﻓﻴﻬﻤﺎ ، ﻭﺇﻧﻲ ﻟﻘﺎﺋﻢ ﻳﻮﻣﺌﺬ ﺍﻟﻤﻘﺎﻡ ﺍﻟﻤﺤﻤﻮﺩ . ﻓﻬﺬﺍ ﺍﻟﺤﺪﻳﺚ ﻳﺸﻌﺮ ﺑﺄﻧﻪ ﻳﺮﺗﺠﻲ ﻟﻬﻤﺎ ﺍﻟﺨﻴﺮ ﻋﻨﺪ ﻗﻴﺎﻣﻪ ﺍﻟﻤﻘﺎﻡ ﺍﻟﻤﺤﻤﻮﺩ ، ﻭﺫﻟﻚ ﺑﺄﻥ ﻳﺸﻔﻊ ﻟﻬﻤﺎ ﻓﻴﻮﻓﻘﺎ ﻟﻠﻄﺎﻋﺔ ﺇﺫﺍ ﺍﻣﺘﺤﻨﺎ ﺣﻴﻨﺌﺬ ﻛﻤﺎ ﻳﻤﺘﺤﻦ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ، ﻭﻻ ﺷﻚ ﻓﻲ ﺃﻧﻪ ﻳﻘﺎﻝ ﻟﻪ ﻋﻨﺪ ﻗﻴﺎﻣﻪ ﺫﻟﻚ ﺍﻟﻤﻘﺎﻡ : ﺳﻞ ﺗﻌﻂ ، ﻭﺍﺷﻔﻊ ﺗﺸﻔﻊ ﻛﻤﺎ ﻓﻲ ﺍﻷﺣﺎﺩﻳﺚ ﺍﻟﺼﺤﻴﺤﺔ ، ﻓﺈﺫﺍ ﺳﺄﻝ ﺫﻟﻚ ﺃﻋﻄﻴﻪ .
ﺍﻷﻣﺮ ﺍﻟﺜﺎﻧﻲ ﻣﺎ ﺃﺧﺮﺟﻪ ﺍﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻓﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮﻩ ﻋﻦ ﺍﺑﻦ ﻋﺒﺎﺱ ﻓﻲ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ : ‏( ﻭﻟﺴﻮﻑ ﻳﻌﻄﻴﻚ ﺭﺑﻚ ﻓﺘﺮﺿﻰ ‏) ﻗﺎﻝ : ﻣﻦ ﺭﺿﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﺃﻥ ﻻ ﻳﺪﺧﻞ ﺃﺣﺪ ﻣﻦ ﺃﻫﻞ ﺑﻴﺘﻪ ﺍﻟﻨﺎﺭ ؛ ﻭﻟﻬﺬﺍ ﻋﻤﻢ
ﺍﻟﺤﺎﻓﻆ ﺍﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻓﻲ ﻗﻮﻟﻪ : ﺍﻟﻈﻦ ﺑﺂﻝ ﺑﻴﺘﻪ ﻛﻠﻬﻢ ﺃﻥ ﻳﻄﻴﻌﻮﺍ ﻋﻨﺪ ﺍﻻﻣﺘﺤﺎﻥ .
ﻭﺣﺪﻳﺚ ﺛﺎﻟﺚ : ﺃﺧﺮﺝ ﺃﺑﻮ ﺳﻌﻴﺪ ﻓﻲ ﺷﺮﻑ ﺍﻟﻨﺒﻮﺓ ﻭﺍﻟﻤﻼ ﻓﻲ ﺳﻴﺮﺗﻪ ، ﻋﻦ ﻋﻤﺮﺍﻥ ﺑﻦ ﺣﺼﻴﻦ ﻗﺎﻝ : ﻗﺎﻝ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﻟﻠﻪ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ :
ﺳﺄﻟﺖ ﺭﺑﻲ ﺃﻥ ﻻ ﻳﺪﺧﻞ ﺍﻟﻨﺎﺭ ﺃﺣﺪﺍ ﻣﻦ ﺃﻫﻞ ﺑﻴﺘﻲ ، ﻓﺄﻋﻄﺎﻧﻲ ﺫﻟﻚ . ﺃﻭﺭﺩﻩ ﺍﻟﺤﺎﻓﻆ ﻣﺤﺐ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻟﻄﺒﺮﻱ ﻓﻲ ﻛﺘﺎﺑﻪ " ﺫﺧﺎﺋﺮ ﺍﻟﻌﻘﺒﻰ " .
ﻭﺣﺪﻳﺚ ﺭﺍﺑﻊ ﺃﺻﺮﺡ ﻣﻦ ﻫﺬﻳﻦ : ﺃﺧﺮﺝ ﺗﻤﺎﻡ ﺍﻟﺮﺍﺯﻱ ﻓﻲ ﻓﻮﺍﺋﺪﻩ ﺑﺴﻨﺪ ﺿﻌﻴﻒ ﻋﻦ ﺍﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻗﺎﻝ : ﻗﺎﻝ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﻟﻠﻪ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ : ﺇﺫﺍ ﻛﺎﻥ ﻳﻮﻡ ﺍﻟﻘﻴﺎﻣﺔ ﺷﻔﻌﺖ ﻷﺑﻲ ﻭﺃﻣﻲ ﻭﻋﻤﻲ ﺃﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ﻭﺃﺥ ﻟﻲ ﻛﺎﻥ ﻓﻲ ﺍﻟﺠﺎﻫﻠﻴﺔ . ﺃﻭﺭﺩﻩ ﺍﻟﻤﺤﺐ ﺍﻟﻄﺒﺮﻱ - ﻭﻫﻮ ﻣﻦ ﺍﻟﺤﻔﺎﻅ ﻭﺍﻟﻔﻘﻬﺎﺀ - ﻓﻲ ﻛﺘﺎﺑﻪ " ﺫﺧﺎﺋﺮ ﺍﻟﻌﻘﺒﻰ ﻓﻲ ﻣﻨﺎﻗﺐ ﺫﻭﻱ ﺍﻟﻘﺮﺑﻰ " ﻭﻗﺎﻝ : ﺇﻥ ﺛﺒﺖ ﻓﻬﻮ ﻣﺆﻭﻝ ﻓﻲ ﺃﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ﻋﻠﻰ ﻣﺎ ﻭﺭﺩ ﻓﻲ ﺍﻟﺼﺤﻴﺢ ﻣﻦ ﺗﺨﻔﻴﻒ ﺍﻟﻌﺬﺍﺏ ﻋﻨﻪ ﺑﺸﻔﺎﻋﺘﻪ ، ﺍﻧﺘﻬﻰ .
ﻭﺇﻧﻤﺎ ﺍﺣﺘﺎﺝ ﺇﻟﻰ ﺗﺄﻭﻳﻠﻪ ﻓﻲ ﺃﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ﺩﻭﻥ ﺍﻟﺜﻼﺛﺔ : ﺃﺑﻴﻪ ﻭﺃﻣﻪ ﻭﺃﺧﻴﻪ - ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻦ ﺍﻟﺮﺿﺎﻋﺔ - ﻷﻥ ﺃﺑﺎ ﻃﺎﻟﺐ ﺃﺩﺭﻙ ﺍﻟﺒﻌﺜﺔ ﻭﻟﻢ ﻳﺴﻠﻢ ، ﻭﺍﻟﺜﻼﺛﺔ ﻣﺎﺗﻮﺍ ﻓﻲ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ .
ﻭﻗﺪ ﻭﺭﺩ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺤﺪﻳﺚ ﻣﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺁﺧﺮ ﺃﺿﻌﻒ ﻣﻦ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﻄﺮﻳﻖ ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺍﺑﻦ ﻋﺒﺎﺱ ، ﺃﺧﺮﺟﻪ ﺃﺑﻮ ﻧﻌﻴﻢ ﻭﻏﻴﺮﻩ ، ﻭﻓﻴﻪ ‏[ ﺹ : 252 ‏]
ﺍﻟﺘﺼﺮﻳﺢ ﺑﺄﻥ ﺍﻷﺥ ﻣﻦ ﺍﻟﺮﺿﺎﻋﺔ .
ﻓﻬﺬﻩ ﺃﺣﺎﺩﻳﺚ ﻋﺪﺓ ﻳﺸﺪ ﺑﻌﻀﻬﺎ ﺑﻌﻀﺎ ، ﻓﺈﻥ ﺍﻟﺤﺪﻳﺚ ﺍﻟﻀﻌﻴﻒ ﻳﺘﻘﻮﻯ ﺑﻜﺜﺮﺓ ﻃﺮﻗﻪ ، ﻭﺃﻣﺜﻠﻬﺎ ﺣﺪﻳﺚ ﺍﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮﺩ ، ﻓﺈﻥ ﺍﻟﺤﺎﻛﻢ ﺻﺤﺤﻪ ، ﻭﻣﻤﺎ ﻳﺮﺷﺢ ﻣﺎ ﻧﺤﻦ ﻓﻴﻪ ﻣﺎ ﺃﺧﺮﺟﻪ ﺍﺑﻦ ﺃﺑﻲ ﺍﻟﺪﻧﻴﺎ ، ﻗﺎﻝ : ﺛﻨﺎ ﺍﻟﻘﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻫﺎﺷﻢ ﺍﻟﺴﻤﺴﺎﺭ ، ﺛﻨﺎ ﻣﻘﺎﺗﻞ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎﻥ ﺍﻟﺮﻣﻠﻲ ، ﻋﻦ ﺃﺑﻲ ﻣﻌﺸﺮ ، ﻋﻦ
ﺳﻌﻴﺪ ﺍﻟﻤﻘﺒﺮﻱ ، ﻋﻦ ﺃﺑﻲ ﻫﺮﻳﺮﺓ ﻗﺎﻝ : ﻗﺎﻝ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﻟﻠﻪ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ : ﺳﺄﻟﺖ ﺭﺑﻲ ﺃﺑﻨﺎﺀ ﺍﻟﻌﺸﺮﻳﻦ ﻣﻦ ﺃﻣﺘﻲ ﻓﻮﻫﺒﻬﻢ ﻟﻲ .
ﻭﻣﻤﺎ ﻳﻨﻀﻢ ﺇﻟﻰ ﺫﻟﻚ - ﻭﺇﻥ ﻟﻢ ﻳﻜﻦ ﺻﺮﻳﺤﺎ ﻓﻲ ﺍﻟﻤﻘﺼﻮﺩ - ﻣﺎ ﺃﺧﺮﺟﻪ
ﺍﻟﺪﻳﻠﻤﻲ ﻋﻦ ﺍﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻗﺎﻝ : ﻗﺎﻝ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﻟﻠﻪ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ : ﺃﻭﻝ ﻣﻦ ﺃﺷﻔﻊ ﻟﻪ ﻳﻮﻡ ﺍﻟﻘﻴﺎﻣﺔ ﺃﻫﻞ ﺑﻴﺘﻲ ، ﺛﻢ ﺍﻷﻗﺮﺏ ﻓﺎﻷﻗﺮﺏ . ﻭﻣﺎ ﺃﻭﺭﺩﻩ
ﺍﻟﻤﺤﺐ ﺍﻟﻄﺒﺮﻱ ﻓﻲ ﺫﺧﺎﺋﺮ ﺍﻟﻌﻘﺒﻰ ، ﻭﻋﺰﺍﻩ ﻷﺣﻤﺪ ﻓﻲ ﺍﻟﻤﻨﺎﻗﺐ ، ﻋﻦ
ﻋﻠﻲ ﻗﺎﻝ : ﻗﺎﻝ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﻟﻠﻪ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ : ﻳﺎ ﻣﻌﺸﺮ ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ
، ﻭﺍﻟﺬﻱ ﺑﻌﺜﻨﻲ ﺑﺎﻟﺤﻖ ﻧﺒﻴﺎ ، ﻟﻮ ﺃﺧﺬﺕ ﺑﺤﻠﻘﺔ ﺍﻟﺠﻨﺔ ﻣﺎ ﺑﺪﺃﺕ ﺇﻻ ﺑﻜﻢ . ﻭﻫﺬﺍ ﺃﺧﺮﺟﻪ ﺍﻟﺨﻄﻴﺐ ﻓﻲ ﺗﺎﺭﻳﺨﻪ ، ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻳﻐﻨﻢ ﻋﻦ ﺃﻧﺲ .
ﻭﻣﺎ ﺃﻭﺭﺩﻩ ﺃﻳﻀﺎ ﻭﻋﺰﺍﻩ ﻻﺑﻦ ﺍﻟﺒﺨﺘﺮﻱ ، ﻋﻦ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﺍﻟﻠﻪ ، ﺃﻥ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﻟﻠﻪ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﻗﺎﻝ : ﻣﺎ ﺑﺎﻝ ﺃﻗﻮﺍﻡ ﻳﺰﻋﻤﻮﻥ ﺃﻥ ﺭﺣﻤﻲ ﻻ ﻳﻨﺘﻔﻊ ، ﺑﻠﻰ ﺣﺘﻰ ﺗﺒﻠﻎ ﺣﻜﻢ - ﻭﻫﻢ ﺃﺣﺪ ﻗﺒﻴﻠﺘﻴﻦ ﻣﻦ ﺍﻟﻴﻤﻦ - ﺇﻧﻲ ﻷﺷﻔﻊ ﻓﺄﺷﻔﻊ ، ﺣﺘﻰ ﺇﻥ ﻣﻦ ﺃﺷﻔﻊ ﻟﻪ ﻟﻴﺸﻔﻊ ﻓﻴﺸﻔﻊ ، ﺣﺘﻰ ﺇﻥ ﺇﺑﻠﻴﺲ ﻟﻴﺘﻄﺎﻭﻝ ﻃﻤﻌﺎ ﻓﻲ ﺍﻟﺸﻔﺎﻋﺔ . ﻭﻧﺤﻮ ﻫﺬﺍ ﻣﺎ ﺃﺧﺮﺟﻪ ﺍﻟﻄﺒﺮﺍﻧﻲ
ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺃﻡ ﻫﺎﻧﺊ ، ﺃﻥ ﺍﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﻗﺎﻝ : ﻣﺎ ﺑﺎﻝ ﺃﻗﻮﺍﻡ ﻳﺰﻋﻤﻮﻥ ﺃﻥ ﺷﻔﺎﻋﺘﻲ ﻻ ﺗﻨﺎﻝ ﺃﻫﻞ ﺑﻴﺘﻲ ، ﻭﺇﻥ ﺷﻔﺎﻋﺘﻲ ﺗﻨﺎﻭﻝ ﺣﺎﺀ ﻭﺣﻜﻢ .
ﻟﻄﻴﻔﺔ : ﻧﻘﻞ ﺍﻟﺰﺭﻛﺸﻲ ﻓﻲ " ﺍﻟﺨﺎﺩﻡ " ، ﻋﻦ ﺍﺑﻦ ﺩﺣﻴﺔ ، ﺃﻧﻪ ﺟﻌﻞ ﻣﻦ ﺃﻧﻮﺍﻉ ﺍﻟﺸﻔﺎﻋﺎﺕ ﺍﻟﺘﺨﻔﻴﻒ ﻋﻦ ﺃﺑﻲ ﻟﻬﺐ ﻓﻲ ﻛﻞ ﻳﻮﻡ ﺍﺛﻨﻴﻦ ؛ ﻟﺴﺮﻭﺭﻩ ﺑﻮﻻﺩﺓ ﺍﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ، ﻭﺇﻋﺘﺎﻗﻪ ﺛﻮﻳﺒﺔ ﺣﻴﻦ ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ، ﻗﺎﻝ : ﻭﺇﻧﻤﺎ ﻫﻲ ﻛﺮﺍﻣﺔ ﻟﻪ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ .
ﺗﻨﺒﻴﻪ : ﺛﻢ ﺭﺃﻳﺖ ﺍﻹﻣﺎﻡ ﺃﺑﺎ ﻋﺒﺪ ﺍﻟﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ ﺍﻷﺑﻲ ، ﺑﺴﻂ ﺍﻟﻜﻼﻡ ﻋﻠﻰ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻤﺴﺄﻟﺔ ﻓﻲ " ﺷﺮﺡ ﻣﺴﻠﻢ " ﻋﻨﺪ ﺣﺪﻳﺚ : ﺇﻥ ﺃﺑﻲ ﻭﺃﺑﺎﻙ ﻓﻲ ﺍﻟﻨﺎﺭ . ﻓﺄﻭﺭﺩ ﻗﻮﻝ ﺍﻟﻨﻮﻭﻱ ﻓﻴﻪ ، ﺃﻥ ﻣﻦ ﻣﺎﺕ ﻛﺎﻓﺮﺍ ﻓﻲ ﺍﻟﻨﺎﺭ ، ﻭﻻ ﺗﻨﻔﻌﻪ ﻗﺮﺍﺑﺔ ﺍﻷﻗﺮﺑﻴﻦ ، ﺛﻢ ﻗﺎﻝ : ﻗﻠﺖ : ﺍﻧﻈﺮ ﻫﺬﺍ ﺍﻹﻃﻼﻕ .
ﻭﻗﺪ ﻗﺎﻝ ﺍﻟﺴﻬﻴﻠﻲ : ﻟﻴﺲ ﻟﻨﺎ ﺃﻥ ﻧﻘﻮﻝ ﺫﻟﻚ ﻓﻘﺪ ﻗﺎﻝ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ : ﻻ ﺗﺆﺫﻭﺍ ﺍﻷﺣﻴﺎﺀ ﺑﺴﺐ ﺍﻷﻣﻮﺍﺕ .
ﻭﻗﺎﻝ ﺗﻌﺎﻟﻰ : ‏( ﺇﻥ ﺍﻟﺬﻳﻦ ﻳﺆﺫﻭﻥ ﺍﻟﻠﻪ ﻭﺭﺳﻮﻟﻪ ‏) ﻭﻟﻌﻠﻪ ﻳﺼﺢ ﻣﺎ ﺟﺎﺀ ﺃﻧﻪ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﺳﺄﻝ ﺍﻟﻠﻪ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ، ﻓﺄﺣﻴﺎ ﻟﻪ ﺃﺑﻮﻳﻪ ، ﻓﺂﻣﻨﺎ ﺑﻪ ، ﻭﺭﺳﻮﻝ ﺍﻟﻠﻪ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﻓﻮﻕ ﻫﺬﺍ ، ﻭﻻ ﻳﻌﺠﺰ ﺍﻟﻠﻪ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﺷﻲﺀ ، ﺛﻢ ﺃﻭﺭﺩ ﻗﻮﻝ ﺍﻟﻨﻮﻭﻱ ، ﻭﻓﻴﻪ ﺃﻥ ﻣﻦ ﻣﺎﺕ ﻓﻲ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ﻋﻠﻰ ﻣﺎ ﻛﺎﻧﺖ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﻌﺮﺏ ﻣﻦ ﻋﺒﺎﺩﺓ ﺍﻷﻭﺛﺎﻥ ﻓﻲ ﺍﻟﻨﺎﺭ ‏[ ﺹ : 253 ‏] ﻭﻟﻴﺲ ﻫﺬﺍ ﻣﻦ ﺍﻟﺘﻌﺬﻳﺐ ﻗﺒﻞ ﺑﻠﻮﻍ ﺍﻟﺪﻋﻮﺓ ؛ ﻷﻧﻪ ﺑﻠﻐﺘﻬﻢ ﺩﻋﻮﺓ ﺇﺑﺮﺍﻫﻴﻢ ﻭﻏﻴﺮﻩ ﻣﻦ ﺍﻟﺮﺳﻞ ، ﺛﻢ ﻗﺎﻝ : ﻗﻠﺖ : ﺗﺄﻣﻞ ﻣﺎ ﻓﻲ ﻛﻼﻣﻪ ﻣﻦ ﺍﻟﺘﻨﺎﻓﻲ ؛ ﻓﺈﻥ ﻣﻦ ﺑﻠﻐﺘﻬﻢ ﺍﻟﺪﻋﻮﻯ ﻟﻴﺴﻮﺍ ﺑﺄﻫﻞ ﻓﺘﺮﺓ ، ﻓﺈﻥ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ﻫﻢ ﺍﻷﻣﻢ ﺍﻟﻜﺎﺋﻨﺔ ﺑﻴﻦ ﺃﺯﻣﻨﺔ ﺍﻟﺮﺳﻞ ، ﺍﻟﺬﻳﻦ ﻟﻢ ﻳﺮﺳﻞ ﺇﻟﻴﻬﻢ ﺍﻷﻭﻝ ﻭﻻ ﺃﺩﺭﻛﻮﺍ ﺍﻟﺜﺎﻧﻲ ، ﻛﺎﻷﻋﺮﺍﺏ ﺍﻟﺬﻳﻦ ﻟﻢ ﻳﺮﺳﻞ ﺇﻟﻴﻬﻢ ﻋﻴﺴﻰ ﻭﻻ ﻟﺤﻘﻮﺍ ﺍﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ، ﻭﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ﺑﻬﺬﺍ ﺍﻟﺘﻔﺴﻴﺮ ﺗﺸﻤﻞ ﻣﺎ ﺑﻴﻦ ﻛﻞ ﺭﺳﻮﻟﻴﻦ ، ﻭﻟﻜﻦ ﺍﻟﻔﻘﻬﺎﺀ ﺇﺫﺍ ﺗﻜﻠﻤﻮﺍ ﻓﻲ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ﻓﺈﻧﻤﺎ ﻳﻌﻨﻮﻥ ﺍﻟﺘﻲ ﺑﻴﻦ ﻋﻴﺴﻰ ﻭﺍﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ . ﻭﻟﻤﺎ ﺩﻟﺖ ﺍﻟﻘﻮﺍﻃﻊ ﻋﻠﻰ ﺃﻧﻪ ﻻ ﺗﻌﺬﻳﺐ ﺣﺘﻰ ﺗﻘﻮﻡ ﺍﻟﺤﺠﺔ ، ﻋﻠﻤﻨﺎ ﺃﻧﻬﻢ ﻏﻴﺮ ﻣﻌﺬﺑﻴﻦ ، ﻓﺈﻥ ﻗﻠﺖ : ﺻﺤﺖ ﺃﺣﺎﺩﻳﺚ ﺑﺘﻌﺬﻳﺐ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ﻛﺼﺎﺣﺐ ﺍﻟﻤﺤﺠﻦ ﻭﻏﻴﺮﻩ .
ﻗﻠﺖ : ﺃﺟﺎﺏ ﻋﻦ ﺫﻟﻚ ﻋﻘﻴﻞ ﺑﻦ ﺃﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ﺑﺜﻼﺛﺔ ﺃﺟﻮﺑﺔ :
ﺍﻷﻭﻝ : ﺃﻧﻬﺎ ﺃﺧﺒﺎﺭ ﺁﺣﺎﺩ ، ﻓﻼ ﺗﻌﺎﺭﺽ ﺍﻟﻘﺎﻃﻊ .
ﺍﻟﺜﺎﻧﻲ : ﻗﺼﺮ ﺍﻟﺘﻌﺬﻳﺐ ﻋﻠﻰ ﻫﺆﻻﺀ ، ﻭﺍﻟﻠﻪ ﺃﻋﻠﻢ ﺑﺎﻟﺴﺒﺐ .
ﺍﻟﺜﺎﻟﺚ : ﻗﺼﺮ ﺍﻟﺘﻌﺬﻳﺐ ﺍﻟﻤﺬﻛﻮﺭ ﻓﻲ ﻫﺬﻩ ﺍﻷﺣﺎﺩﻳﺚ ﻋﻠﻰ ﻣﻦ ﺑﺪﻝ ﻭﻏﻴﺮ ﺍﻟﺸﺮﺍﺋﻊ ، ﻭﺷﺮﻉ ﻣﻦ ﺍﻟﻀﻼﻝ ﻣﺎ ﻻ ﻳﻌﺬﺭ ﺑﻪ ، ﻓﺈﻥ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ﺛﻼﺛﺔ ﺃﻗﺴﺎﻡ :
ﺍﻷﻭﻝ : ﻣﻦ ﺃﺩﺭﻙ ﺍﻟﺘﻮﺣﻴﺪ ﺑﺒﺼﻴﺮﺗﻪ ، ﺛﻢ ﻣﻦ ﻫﺆﻻﺀ ﻣﻦ ﻟﻢ ﻳﺪﺧﻞ ﻓﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻪ ، ﻛﻘﺲ ﺑﻦ ﺳﺎﻋﺪﺓ ، ﻭﺯﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮﻭ ﺑﻦ ﻧﻔﻴﻞ ، ﻭﻣﻨﻬﻢ ﻣﻦ ﺩﺧﻞ ﻓﻲ ﺷﺮﻳﻌﺔ ﺣﻖ ﻗﺎﺋﻤﺔ ﺍﻟﺮﺳﻢ ، ﻛﺘﺒﻊ ﻭﻗﻮﻣﻪ

ﺍﻟﻘﺴﻢ ﺍﻟﺜﺎﻧﻲ : ﻣﻦ ﺑﺪﻝ ، ﻭﻏﻴﺮ ، ﻭﺃﺷﺮﻙ ﻭﻟﻢ ﻳﻮﺣﺪ ، ﻭﺷﺮﻉ ﻟﻨﻔﺴﻪ ﻓﺤﻠﻞ ﻭﺣﺮﻡ - ﻭﻫﻢ ﺍﻷﻛﺜﺮ - ﻛﻌﻤﺮﻭ ﺑﻦ ﻟﺤﻲ ﺃﻭﻝ ﻣﻦ ﺳﻦ ﻟﻠﻌﺮﺏ ﻋﺒﺎﺩﺓ ﺍﻷﺻﻨﺎﻡ ، ﻭﺷﺮﻉ ﺍﻷﺣﻜﺎﻡ ، ﻓﺒﺤﺮ ﺍﻟﺒﺤﻴﺮﺓ ، ﻭﺳﻴﺐ ﺍﻟﺴﺎﺋﺒﺔ ، ﻭﻭﺻﻞ ﺍﻟﻮﺻﻴﻠﺔ ، ﻭﺣﻤﻰ ﺍﻟﺤﺎﻣﻲ ، ﻭﺯﺍﺩﺕ ﻃﺎﺋﻔﺔ ﻣﻦ ﺍﻟﻌﺮﺏ ﻋﻠﻰ ﻣﺎ ﺷﺮﻋﻪ ﺃﻥ ﻋﺒﺪﻭﺍ ﺍﻟﺠﻦ ﻭﺍﻟﻤﻼﺋﻜﺔ ، ﻭﺣﺮﻗﻮﺍ ﺍﻟﺒﻨﻴﻦ ﻭﺍﻟﺒﻨﺎﺕ ، ﻭﺍﺗﺨﺬﻭﺍ ﺑﻴﻮﺗﺎ ﺟﻌﻠﻮﺍ ﻟﻬﺎ ﺳﺪﻧﺔ ﻭﺣﺠﺎﺑﺎ ﻳﻀﺎﻫﻮﻥ ﺑﻬﺎ ﺍﻟﻜﻌﺒﺔ ، ﻛﺎﻟﻼﺕ ﻭﺍﻟﻌﺰﻯ ﻭﻣﻨﺎﺓ

ﺍﻟﻘﺴﻢ ﺍﻟﺜﺎﻟﺚ : ﻣﻦ ﻟﻢ ﻳﺸﺮﻙ ، ﻭﻟﻢ ﻳﻮﺣﺪ ، ﻭﻻ ﺩﺧﻞ ﻓﻲ ﺷﺮﻳﻌﺔ ﻧﺒﻲ ، ﻭﻻ ﺍﺑﺘﻜﺮ ﻟﻨﻔﺴﻪ ﺷﺮﻳﻌﺔ ، ﻭﻻ ﺍﺧﺘﺮﻉ ﺩﻳﻨﺎ ، ﺑﻞ ﺑﻘﻲ ﻋﻤﺮﻩ ﻋﻠﻰ ﺣﺎﻝ ﻏﻔﻠﺔ ﻋﻦ ﻫﺬﺍ ﻛﻠﻪ ، ﻭﻓﻲ ﺍﻟﺠﺎﻫﻠﻴﺔ ﻣﻦ ﻛﺎﻥ ﻛﺬﻟﻚ ، ﻓﺈﺫﺍ ﺍﻧﻘﺴﻢ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ﺇﻟﻰ ﺍﻟﺜﻼﺛﺔ ﺍﻷﻗﺴﺎﻡ ﻓﻴﺤﻤﻞ ﻣﻦ ﺻﺢ ﺗﻌﺬﻳﺒﻪ ﻋﻠﻰ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﻘﺴﻢ ﺍﻟﺜﺎﻧﻲ ؛ ﻟﻜﻔﺮﻫﻢ ﺑﻤﺎ ﻻ ﻳﻌﺬﺑﻮﻥ ﺑﻪ . ﻭﺃﻣﺎ ﺍﻟﻘﺴﻢ ﺍﻟﺜﺎﻟﺚ ﻓﻬﻢ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ﺣﻘﻴﻘﺔ ، ﻭﻫﻢ ﻏﻴﺮ ﻣﻌﺬﺑﻴﻦ ﻟﻠﻘﻄﻊ ﻛﻤﺎ ﺗﻘﺪﻡ . ﻭﺃﻣﺎ ﺍﻟﻘﺴﻢ ﺍﻷﻭﻝ ﻓﻘﺪ ﻗﺎﻝ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﻓﻲ ﻛﻞ ﻣﻦ ﻗﺲ ﻭﺯﻳﺪ : ﺇﻧﻪ ﻳﺒﻌﺚ ﺃﻣﺔ ﻭﺣﺪﻩ . ﻭﺃﻣﺎ ﺗﺒﻊ ﻭﻧﺤﻮﻩ ﻓﺤﻜﻤﻬﻢ ﺣﻜﻢ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻟﺬﻳﻦ ﺩﺧﻠﻮﺍ ﻓﻴﻪ ، ﻣﺎ ﻟﻢ ﻳﻠﺤﻖ ﺃﺣﺪ ﻣﻨﻬﻢ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﺍﻟﻨﺎﺳﺦ ﻟﻜﻞ ﺩﻳﻦ . ﺍﻧﺘﻬﻰ ﻣﺎ ﺃﻭﺭﺩﻩ ﺍﻷﺑﻲ

.
ﺍﻟﻤﺴﻠﻚ ﺍﻟﺜﺎﻟﺚ : ﺃﻥ ﺍﻟﻠﻪ ﺃﺣﻴﺎ ﻟﻪ ﺃﺑﻮﻳﻪ ﺣﺘﻰ ﺁﻣﻨﺎ ﺑﻪ . ﻭﻫﺬﺍ ﺍﻟﻤﺴﻠﻚ ﻣﺎﻝ ﺇﻟﻴﻪ ﻃﺎﺋﻔﺔ ﻛﺜﻴﺮﺓ ﻣﻦ ﺣﻔﺎﻅ ﺍﻟﻤﺤﺪﺛﻴﻦ ﻭﻏﻴﺮﻫﻢ ، ﻣﻨﻬﻢ ﺍﺑﻦ ﺷﺎﻫﻴﻦ ﻭﺍﻟﺤﺎﻓﻆ ﺃﺑﻮ ﺑﻜﺮ ﺍﻟﺨﻄﻴﺐ ﺍﻟﺒﻐﺪﺍﺩﻱ ، ‏[ ﺹ : 278 ‏] ﻭﺍﻟﺴﻬﻴﻠﻲ
، ﻭﺍﻟﻘﺮﻃﺒﻲ ، ﻭﺍﻟﻤﺤﺐ ﺍﻟﻄﺒﺮﻱ ، ﻭﺍﻟﻌﻼﻣﺔ ﻧﺎﺻﺮ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ ﺍﻟﻤﻨﻴﺮ ، ﻭﻏﻴﺮﻫﻢ ، ﻭﺍﺳﺘﺪﻟﻮﺍ ﻟﺬﻟﻚ ﺑﻤﺎ ﺃﺧﺮﺟﻪ ﺍﺑﻦ ﺷﺎﻫﻴﻦ ﻓﻲ ﺍﻟﻨﺎﺳﺦ ﻭﺍﻟﻤﻨﺴﻮﺥ ، ﻭﺍﻟﺨﻄﻴﺐ ﺍﻟﺒﻐﺪﺍﺩﻱ ﻓﻲ ﺍﻟﺴﺎﺑﻖ ﻭﺍﻟﻼﺣﻖ ، ﻭﺍﻟﺪﺍﺭﻗﻄﻨﻲ
ﻭﺍﺑﻦ ﻋﺴﺎﻛﺮ ، ﻛﻼﻫﻤﺎ ﻓﻲ ﻏﺮﺍﺋﺐ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﺴﻨﺪ ﺿﻌﻴﻒ ﻋﻦ ﻋﺎﺋﺸﺔ ﻗﺎﻟﺖ :
ﺣﺞ ﺑﻨﺎ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﻟﻠﻪ - ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ - ﺣﺠﺔ ﺍﻟﻮﺩﺍﻉ ﻓﻤﺮ ﺑﻲ ﻋﻠﻰ ﻋﻘﺒﺔ ﺑﺎﻟﺤﺠﻮﻥ ﻭﻫﻮ ﺑﺎﻙ ﺣﺰﻳﻦ ﻣﻐﺘﻢ ، ﻓﻨﺰﻝ ﻓﻤﻜﺚ ﻋﻨﻲ ﻃﻮﻳﻼ ﺛﻢ ﻋﺎﺩ ﺇﻟﻲ ﻭﻫﻮ ﻓﺮﺡ ﻣﺒﺘﺴﻢ ، ﻓﻘﻠﺖ ﻟﻪ ، ﻓﻘﺎﻝ : ﺫﻫﺒﺖ ﻟﻘﺒﺮ ﺃﻣﻲ ﻓﺴﺄﻟﺖ ﺍﻟﻠﻪ ﺃﻥ ﻳﺤﻴﻴﻬﺎ ﻓﺄﺣﻴﺎﻫﺎ ﻓﺂﻣﻨﺖ ﺑﻲ ﻭﺭﺩﻫﺎ ﺍﻟﻠﻪ . ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺤﺪﻳﺚ ﺿﻌﻴﻒ ﺑﺎﺗﻔﺎﻕ ﺍﻟﻤﺤﺪﺛﻴﻦ ، ﺑﻞ ﻗﻴﻞ : ﺇﻧﻪ ﻣﻮﺿﻮﻉ ، ﻟﻜﻦ ﺍﻟﺼﻮﺍﺏ ﺿﻌﻔﻪ ﻻ ﻭﺿﻌﻪ ، ﻭﻗﺪ ﺃﻟﻔﺖ ﻓﻲ ﺑﻴﺎﻥ ﺫﻟﻚ ﺟﺰﺀﺍ ﻣﻔﺮﺩﺍ ، ﻭﺃﻭﺭﺩ ﺍﻟﺴﻬﻴﻠﻲ ﻓﻲ ﺍﻟﺮﻭﺽ ﺍﻷﻧﻒ ﺑﺴﻨﺪ ﻗﺎﻝ ﺃﻥ ﻓﻴﻪ ﻣﺠﻬﻮﻟﻴﻦ ﻋﻦ ﻋﺎﺋﺸﺔ ﺃﻥ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﻟﻠﻪ - ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ - ﺳﺄﻝ ﺭﺑﻪ ﺃﻥ ﻳﺤﻴﻲ ﺃﺑﻮﻳﻪ ﻓﺄﺣﻴﺎﻫﻤﺎ ﻟﻪ ﻓﺂﻣﻨﺎ ﺑﻪ ﺛﻢ ﺃﻣﺎﺗﻬﻤﺎ ، ﻭﻗﺎﻝ ﺍﻟﺴﻬﻴﻠﻲ ﺑﻌﺪ ﺇﻳﺮﺍﺩﻩ : ﺍﻟﻠﻪ ﻗﺎﺩﺭ ﻋﻠﻰ ﻛﻞ ﺷﻲﺀ ﻭﻟﻴﺲ ﺗﻌﺠﺰ ﺭﺣﻤﺘﻪ ﻭﻗﺪﺭﺗﻪ ﻋﻦ ﺷﻲﺀ ، ﻭﻧﺒﻴﻪ - ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ - ﺃﻫﻞ ﺃﻥ ﻳﺨﺘﺺ ﺑﻤﺎ ﺷﺎﺀ ﻣﻦ ﻓﻀﻠﻪ ﻭﻳﻨﻌﻢ ﻋﻠﻴﻪ ﺑﻤﺎ ﺷﺎﺀ ﻣﻦ ﻛﺮﺍﻣﺘﻪ ، ﻭﻗﺎﻝ
ﺍﻟﻘﺮﻃﺒﻲ : ﻻ ﺗﻌﺎﺭﺽ ﺑﻴﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺍﻹﺣﻴﺎﺀ ﻭﺣﺪﻳﺚ ﺍﻟﻨﻬﻲ ﻋﻦ ﺍﻻﺳﺘﻐﻔﺎﺭ ، ﻓﺈﻥ ﺇﺣﻴﺎﺀﻫﻤﺎ ﻣﺘﺄﺧﺮ ﻋﻦ ﺍﻻﺳﺘﻐﻔﺎﺭ ﻟﻬﻤﺎ ﺑﺪﻟﻴﻞ ﺣﺪﻳﺚ ﻋﺎﺋﺸﺔ ﺃﻥ ﺫﻟﻚ ﻛﺎﻥ ﻓﻲ ﺣﺠﺔ ﺍﻟﻮﺩﺍﻉ ، ﻭﻟﺬﻟﻚ ﺟﻌﻠﻪ ﺍﺑﻦ ﺷﺎﻫﻴﻦ ﻧﺎﺳﺨﺎ ﻟﻤﺎ ﺫﻛﺮ ﻣﻦ ﺍﻷﺧﺒﺎﺭ ، ﻭﻗﺎﻝ ﺍﻟﻌﻼﻣﺔ ﻧﺎﺻﺮ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ ﺍﻟﻤﻨﻴﺮ ﺍﻟﻤﺎﻟﻜﻲ ﻓﻲ ﻛﺘﺎﺏ " ﺍﻟﻤﻘﺘﻔﻰ ﻓﻲ ﺷﺮﻑ ﺍﻟﻤﺼﻄﻔﻰ " : ﻗﺪ ﻭﻗﻊ ﻟﻨﺒﻴﻨﺎ - ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ - ﺇﺣﻴﺎﺀ ﺍﻟﻤﻮﺗﻰ ﻧﻈﻴﺮ ﻣﺎ ﻭﻗﻊ ﻟﻌﻴﺴﻰ ﺑﻦ ﻣﺮﻳﻢ ، ﺇﻟﻰ ﺃﻥ ﻗﺎﻝ : ﻭﺟﺎﺀ ﻓﻲ ﺣﺪﻳﺚ ﺃﻥ ﺍﻟﻨﺒﻲ - ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ - ﻟﻤﺎ ﻣﻨﻊ ﻣﻦ ﺍﻻﺳﺘﻐﻔﺎﺭ ﻟﻠﻜﻔﺎﺭ ﺩﻋﺎ ﺍﻟﻠﻪ ﺃﻥ ﻳﺤﻴﻲ ﻟﻪ ﺃﺑﻮﻳﻪ ، ﻓﺄﺣﻴﺎﻫﻤﺎ ﻟﻪ ﻓﺂﻣﻨﺎ ﺑﻪ ﻭﺻﺪﻗﺎ ﻭﻣﺎﺗﺎ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ، ﻭﻗﺎﻝ ﺍﻟﻘﺮﻃﺒﻲ : ﻓﻀﺎﺋﻞ ﺍﻟﻨﺒﻲ - ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ - ﻟﻢ ﺗﺰﻝ ﺗﺘﻮﺍﻟﻰ ﻭﺗﺘﺘﺎﺑﻊ ﺇﻟﻰ ﺣﻴﻦ ﻣﻤﺎﺗﻪ ، ﻓﻴﻜﻮﻥ ﻫﺬﺍ ﻣﻤﺎ ﻓﻀﻠﻪ ﺍﻟﻠﻪ ﺑﻪ ﻭﺃﻛﺮﻣﻪ ، ﻗﺎﻝ : ﻭﻟﻴﺲ ﺇﺣﻴﺎﺅﻫﻤﺎ ﻭﺇﻳﻤﺎﻧﻬﻤﺎ ﺑﻪ ﻳﻤﺘﻨﻊ ﻋﻘﻼ ﻭﻻ ﺷﺮﻋﺎ ، ﻓﻘﺪ ﻭﺭﺩ ﻓﻲ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﺇﺣﻴﺎﺀ ﻗﺘﻴﻞ ﺑﻨﻲ ﺇﺳﺮﺍﺋﻴﻞ ﻭﺇﺧﺒﺎﺭﻩ ﺑﻘﺎﺗﻠﻪ ، ﻭﻛﺎﻥ
ﻋﻴﺴﻰ - ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺴﻼﻡ - ﻳﺤﻴﻲ ﺍﻟﻤﻮﺗﻰ ، ﻭﻛﺬﻟﻚ ﻧﺒﻴﻨﺎ - ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺼﻼﺓ ﻭﺍﻟﺴﻼﻡ - ﺃﺣﻴﺎ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻰ ﻳﺪﻳﻪ ﺟﻤﺎﻋﺔ ﻣﻦ ﺍﻟﻤﻮﺗﻰ ، ﻗﺎﻝ : ﻭﺇﺫﺍ ﺛﺒﺖ ﻫﺬﺍ ﻓﻤﺎ ﻳﻤﺘﻨﻊ ﻣﻦ ﺇﻳﻤﺎﻧﻬﻤﺎ ﺑﻌﺪ ﺇﺣﻴﺎﺋﻬﻤﺎ ﺯﻳﺎﺩﺓ ﻛﺮﺍﻣﺔ ﻓﻲ ﻓﻀﻴﻠﺘﻪ ، ﻭﻗﺎﻝ ﺍﻟﺤﺎﻓﻆ ﻓﺘﺢ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ ﺳﻴﺪ ﺍﻟﻨﺎﺱ ﻓﻲ ﺳﻴﺮﺗﻪ ﺑﻌﺪ ﺫﻛﺮ ﻗﺼﺔ ﺍﻹﺣﻴﺎﺀ ﻭﺍﻷﺣﺎﺩﻳﺚ ﺍﻟﻮﺍﺭﺩﺓ ﻓﻲ ﺍﻟﺘﻌﺬﻳﺐ : ﻭﺫﻛﺮ ﺑﻌﺾ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﻌﻠﻢ ﻓﻲ ﺍﻟﺠﻤﻊ ﺑﻴﻦ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﺮﻭﺍﻳﺎﺕ ﻣﺎ ﺣﺎﺻﻠﻪ : ﺃﻥ ﺍﻟﻨﺒﻲ - ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ - ﻟﻢ ﻳﺰﻝ ﺭﺍﻗﻴﺎ ﻓﻲ ﺍﻟﻤﻘﺎﻣﺎﺕ ﺍﻟﺴﻨﻴﺔ ﺻﺎﻋﺪﺍ ﻓﻲ ﺍﻟﺪﺭﺟﺎﺕ ﺍﻟﻌﻠﻴﺔ ﺇﻟﻰ ﺃﻥ ﻗﺒﺾ ﺍﻟﻠﻪ ﺭﻭﺣﻪ ﺍﻟﻄﺎﻫﺮﺓ ﺇﻟﻴﻪ ﻭﺃﺯﻟﻔﻪ ﺑﻤﺎ ﺧﺼﻪ ﺑﻪ ﻟﺪﻳﻪ ﻣﻦ ﺍﻟﻜﺮﺍﻣﺔ ﺣﻴﻦ ﺍﻟﻘﺪﻭﻡ ﻋﻠﻴﻪ ، ﻓﻤﻦ ﺍﻟﺠﺎﺋﺰ ﺃﻥ ﺗﻜﻮﻥ ﻫﺬﻩ ﺩﺭﺟﺔ ﺣﺼﻠﺖ ﻟﻪ - ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ - ﺑﻌﺪ ﺃﻥ ﻟﻢ ﺗﻜﻦ ، ﻭﺃﻥ ﻳﻜﻮﻥ ﺍﻹﺣﻴﺎﺀ ﻭﺍﻹﻳﻤﺎﻥ ﻣﺘﺄﺧﺮﺍ ﻋﻦ ﺗﻠﻚ ﺍﻷﺣﺎﺩﻳﺚ ﻓﻼ ﺗﻌﺎﺭﺽ . ﺍﻧﺘﻬﻰ ، ‏[ ﺹ : 279 ‏] ﻭﻗﺪ ﺃﺷﺎﺭ ﺇﻟﻰ ﺫﻟﻚ ﺑﻌﺾ ﺍﻟﻌﻠﻤﺎﺀ ، ﻓﻘﺎﻝ ﺑﻌﺪ ﺇﻳﺮﺍﺩﻩ ﺧﺒﺮ ﺣﻠﻴﻤﺔ ﻭﻣﺎ ﺃﺳﺪﺍﻩ - ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ - ﺇﻟﻴﻬﺎ ﺣﻴﻦ ﻗﺪﻭﻣﻬﺎ ﻋﻠﻴﻪ :
ﻫﺬﺍ ﺟﺰﺍﺀ ﺍﻷﻡ ﻋﻦ ﺇﺭﺿﺎﻋﻪ ﻟﻜﻦ ﺟﺰﺍﺀ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻨﻪ ﻋﻈﻴﻢ
ﻭﻛﺬﺍﻙ ﺃﺭﺟﻮ ﺃﻥ ﻳﻜﻮﻥ ﻷﻣﻪ ﻋﻦ ﺫﺍﻙ ﺁﻣﻨﺔ ﻳﺪ ﻭﻧﻌﻴﻢ
ﻭﻳﻜﻮﻥ ﺃﺣﻴﺎﻫﺎ ﺍﻹﻟﻪ ﻭﺁﻣﻨﺖ ﺑﻤﺤﻤﺪ ﻓﺤﺪﻳﺜﻬﺎ ﻣﻌﻠﻮﻡ
ﻓﻠﺮﺑﻤﺎ ﺳﻌﺪﺕ ﺑﻪ ﺃﻳﻀﺎ ﻛﻤﺎ ﺳﻌﺪﺕ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺍﻟﺸﻘﺎﺀ ﺣﻠﻴﻢ
ﻭﻗﺎﻝ ﺍﻟﺤﺎﻓﻆ ﺷﻤﺲ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ ﻧﺎﺻﺮ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻟﺪﻣﺸﻘﻲ ﻓﻲ ﻛﺘﺎﺑﻪ ﺍﻟﻤﺴﻤﻰ " ﻣﻮﺭﺩ ﺍﻟﺼﺎﺩﻱ ﻓﻲ ﻣﻮﻟﺪ ﺍﻟﻬﺎﺩﻱ " ﺑﻌﺪ ﺇﻳﺮﺍﺩ ﺍﻟﺤﺪﻳﺚ ﺍﻟﻤﺬﻛﻮﺭ ﻣﻨﺸﺪﺍ ﻟﻨﻔﺴﻪ :
ﺣﺒﺎ ﺍﻟﻠﻪ ﺍﻟﻨﺒﻲ ﻣﺰﻳﺪ ﻓﻀﻞ ﻋﻠﻰ ﻓﻀﻞ ﻭﻛﺎﻥ ﺑﻪ ﺭﺅﻭﻓﺎ
ﻓﺄﺣﻴﺎ ﺃﻣﻪ ﻭﻛﺬﺍ ﺃﺑﺎﻩ ﻹﻳﻤﺎﻥ ﺑﻪ ﻓﻀﻼ ﻟﻄﻴﻔﺎ
ﻓﺴﻠﻢ ﻓﺎﻟﻘﺪﻳﻢ ﺑﺬﺍ ﻗﺪﻳﺮ ﻭﺇﻥ ﻛﺎﻥ ﺍﻟﺤﺪﻳﺚ ﺑﻪ ﺿﻌﻴﻔﺎ
ﺧﺎﺗﻤﺔ : ﻭﺟﻤﻊ ﻣﻦ ﺍﻟﻌﻠﻤﺎﺀ ﻟﻢ ﺗﻘﻮ ﻋﻨﺪﻫﻢ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻤﺴﺎﻟﻚ ﻓﺄﺑﻘﻮﺍ ﺣﺪﻳﺜﻲ
ﻣﺴﻠﻢ ﻭﻧﺤﻮﻫﻤﺎ ﻋﻠﻰ ﻇﺎﻫﺮﻫﻤﺎ ﻣﻦ ﻏﻴﺮ ﻋﺪﻭﻝ ﻋﻨﻬﺎ ﺑﺪﻋﻮﻯ ﻧﺴﺦ ﻭﻻ ﻏﻴﺮﻩ ، ﻭﻣﻊ ﺫﻟﻚ ﻗﺎﻟﻮﺍ : ﻻ ﻳﺠﻮﺯ ﻷﺣﺪ ﺃﻥ ﻳﺬﻛﺮ ﺫﻟﻚ ، ﻗﺎﻝ ﺍﻟﺴﻬﻴﻠﻲ ﻓﻲ " ﺍﻟﺮﻭﺽ ﺍﻷﻧﻒ " ﺑﻌﺪ ﺇﻳﺮﺍﺩﻩ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺴﻠﻢ : ﻭﻟﻴﺲ ﻟﻨﺎ ﻧﺤﻦ ﺃﻥ ﻧﻘﻮﻝ ﺫﻟﻚ ﻓﻲ ﺃﺑﻮﻳﻪ - ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ - ﻟﻘﻮﻟﻪ : ‏( ﻻ ﺗﺆﺫﻭﺍ ﺍﻷﺣﻴﺎﺀ ﺑﺴﺐ ﺍﻷﻣﻮﺍﺕ ‏) ﻭﻗﺎﻝ ﺗﻌﺎﻟﻰ : ‏( ﺇﻥ ﺍﻟﺬﻳﻦ ﻳﺆﺫﻭﻥ ﺍﻟﻠﻪ ﻭﺭﺳﻮﻟﻪ ‏) ﺍﻵﻳﺔ ، ﻭﺳﺌﻞ ﺍﻟﻘﺎﺿﻲ ﺃﺑﻮ ﺑﻜﺮ ﺑﻦ ﺍﻟﻌﺮﺑﻲ ﺃﺣﺪ ﺃﺋﻤﺔ ﺍﻟﻤﺎﻟﻜﻴﺔ ﻋﻦ ﺭﺟﻞ ﻗﺎﻝ : ﺇﻥ ﺃﺑﺎ ﺍﻟﻨﺒﻲ - ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ - ﻓﻲ ﺍﻟﻨﺎﺭ ، ﻓﺄﺟﺎﺏ ﺑﺄﻥ ﻣﻦ ﻗﺎﻝ ﺫﻟﻚ ﻓﻬﻮ ﻣﻠﻌﻮﻥ ﻟﻘﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ : ‏( ﺇﻥ ﺍﻟﺬﻳﻦ ﻳﺆﺫﻭﻥ ﺍﻟﻠﻪ ﻭﺭﺳﻮﻟﻪ ﻟﻌﻨﻬﻢ ﺍﻟﻠﻪ ﻓﻲ ﺍﻟﺪﻧﻴﺎ ﻭﺍﻵﺧﺮﺓ ‏) ﻗﺎﻝ : ﻭﻻ ﺃﺫﻯ ﺃﻋﻈﻢ ﻣﻦ ﺃﻥ ﻳﻘﺎﻝ ﻋﻦ ﺃﺑﻴﻪ ﺇﻧﻪ ﻓﻲ ﺍﻟﻨﺎﺭ ، ﻭﻣﻦ ﺍﻟﻌﻠﻤﺎﺀ ﻣﻦ ﺫﻫﺐ ﺇﻟﻰ ﻗﻮﻝ ﺧﺎﻣﺲ ﻭﻫﻮ ﺍﻟﻮﻗﻒ ، ﻗﺎﻝ ﺍﻟﺸﻴﺦ ﺗﺎﺝ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻟﻔﺎﻛﻬﺎﻧﻲ ﻓﻲ ﻛﺘﺎﺑﻪ " ﺍﻟﻔﺠﺮ ﺍﻟﻤﻨﻴﺮ " : ﺍﻟﻠﻪ ﺃﻋﻠﻢ ﺑﺤﺎﻝ ﺃﺑﻮﻳﻪ ، ﻭﻗﺎﻝ ﺍﻟﺒﺎﺟﻲ ﻓﻲ " ﺷﺮﺡ ﺍﻟﻤﻮﻃﺄ " ﻗﺎﻝ ﺑﻌﺾ ﺍﻟﻌﻠﻤﺎﺀ ﺃﻧﻪ ﻻ ﻳﺠﻮﺯ ﺃﻥ ﻳﺆﺫﻯ ﺍﻟﻨﺒﻲ - ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ - ﺑﻔﻌﻞ ﻣﺒﺎﺡ ﻭﻻ ﻏﻴﺮﻩ ، ﻭﺃﻣﺎ ﻏﻴﺮﻩ ﻣﻦ ﺍﻟﻨﺎﺱ ﻓﻴﺠﻮﺯ ﺃﻥ ﻳﺆﺫﻯ ﺑﻤﺒﺎﺡ ﻭﻟﻴﺲ ﻟﻨﺎ ﺍﻟﻤﻨﻊ ﻣﻨﻪ ﻭﻻ ﻳﺄﺛﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺍﻟﻤﺒﺎﺡ ﻭﺇﻥ ﻭﺻﻞ ﺑﺬﻟﻚ ﺃﺫﻯ ﺇﻟﻰ ﻏﻴﺮﻩ ، ﻗﺎﻝ : ﻭﻟﺬﻟﻚ ﻗﺎﻝ ﺍﻟﻨﺒﻲ - ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ - ‏) ﺇﺫ ﺃﺭﺍﺩ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺃﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ﺃﻥ ﻳﺘﺰﻭﺝ ﺍﺑﻨﺔ ﺃﺑﻲ ﺟﻬﻞ : ﺇﻧﻤﺎ ﻓﺎﻃﻤﺔ ﺑﻀﻌﺔ ﻣﻨﻲ ﻭﺇﻧﻲ ﻻ ﺃﺣﺮﻡ ﻣﺎ ﺃﺣﻞ ﺍﻟﻠﻪ ، ﻭﻟﻜﻦ ﻭﺍﻟﻠﻪ ﻻ ﺗﺠﺘﻤﻊ ﺍﺑﻨﺔ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﻟﻠﻪ ﻭﺍﺑﻨﺔ ‏[ ﺹ : 280 ‏] ﻋﺪﻭ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻨﺪ ﺭﺟﻞ ﺃﺑﺪﺍ ‏) ﻓﺠﻌﻞ ﺣﻜﻤﻬﻤﺎ ﻓﻲ ﺫﻟﻚ ﺃﻧﻪ ﻻ ﻳﺠﻮﺯ ﺃﻥ ﻳﺆﺫﻯ ﺑﻤﺒﺎﺡ ، ﻭﺍﺣﺘﺞ ﻋﻠﻰ ﺫﻟﻚ ﺑﻘﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ : ‏( ﺇﻥ ﺍﻟﺬﻳﻦ ﻳﺆﺫﻭﻥ ﺍﻟﻠﻪ ﻭﺭﺳﻮﻟﻪ ﻟﻌﻨﻬﻢ ﺍﻟﻠﻪ ‏) ﺍﻵﻳﺘﻴﻦ ، ﻓﺸﺮﻁ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﺃﻥ ﻳﺆﺫﻭﺍ ﺑﻐﻴﺮ ﻣﺎ ﺍﻛﺘﺴﺒﻮﺍ ، ﻭﺃﻃﻠﻖ ﺍﻷﺫﻯ ﻓﻲ ﺧﺎﺻﺔ ﺍﻟﻨﺒﻲ - ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ - ﻣﻦ ﻏﻴﺮ ﺷﺮﻁ . ﺍﻧﺘﻬﻰ .
ﻭﺃﺧﺮﺝ ﺍﺑﻦ ﻋﺴﺎﻛﺮ ﻓﻲ ﺗﺎﺭﻳﺨﻪ ﻣﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻳﺤﻴﻰ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﺍﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﺃﺑﻲ ﻏﻨﻴﺔ ﻗﺎﻝ : ﺣﺪﺛﻨﺎ ﻧﻮﻓﻞ ﺑﻦ ﺍﻟﻔﺮﺍﺕ - ﻭﻛﺎﻥ ﻋﺎﻣﻼ ﻟﻌﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﺍﻟﻌﺰﻳﺰ - ﻗﺎﻝ : ﻛﺎﻥ ﺭﺟﻞ ﻣﻦ ﻛﺘﺎﺏ ﺍﻟﺸﺎﻡ ﻣﺄﻣﻮﻧﺎ ﻋﻨﺪﻫﻢ ﺍﺳﺘﻌﻤﻞ ﺭﺟﻼ ﻋﻠﻰ ﻛﻮﺭﺓ ﺍﻟﺸﺎﻡ ، ﻭﻛﺎﻥ ﺃﺑﻮﻩ ﻳﺰﻥ ﺑﺎﻟﻤﻨﺎﻧﻴﺔ ، ﻓﺒﻠﻎ ﺫﻟﻚ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﺍﻟﻌﺰﻳﺰ
ﻓﻘﺎﻝ : ﻣﺎ ﺣﻤﻠﻚ ﻋﻠﻰ ﺃﻥ ﺗﺴﺘﻌﻤﻞ ﺭﺟﻼ ﻋﻠﻰ ﻛﻮﺭﺓ ﻣﻦ ﻛﻮﺭ ﺍﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ ﻛﺎﻥ ﺃﺑﻮﻩ ﻳﺰﻥ ﺑﺎﻟﻤﻨﺎﻧﻴﺔ ؟ ﻗﺎﻝ : ﺃﺻﻠﺢ ﺍﻟﻠﻪ ﺃﻣﻴﺮ ﺍﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻭﻣﺎ ﻋﻠﻲ ! ﻛﺎﻥ ﺃﺑﻮ ﺍﻟﻨﺒﻲ - ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ - ﻣﺸﺮﻛﺎ ، ﻓﻘﺎﻝ ﻋﻤﺮ : ﺁﻩ ، ﺛﻢ ﺳﻜﺖ ﺛﻢ ﺭﻓﻊ ﺭﺃﺳﻪ ﻓﻘﺎﻝ : ﺃﺃﻗﻄﻊ ﻟﺴﺎﻧﻪ ؟ ﺃﺃﻗﻄﻊ ﻳﺪﻩ ﻭﺭﺟﻠﻪ ؟ ﺃﺃﺿﺮﺏ ﻋﻨﻘﻪ ؟ ﺛﻢ ﻗﺎﻝ : ﻻ ﺗﻠﻲ ﻟﻲ ﺷﻴﺌﺎ ﻣﺎ ﺑﻘﻴﺖ ، ﻭﻗﺪ ﺳﺌﻠﺖ ﺃﻥ ﺃﻧﻈﻢ ﻓﻲ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻤﺴﺄﻟﺔ ﺃﺑﻴﺎﺗﺎ ﺃﺧﺘﻢ ﺑﻬﺎ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺘﺄﻟﻴﻒ ﻓﻘﻠﺖ :
ﺇﻥ ﺍﻟﺬﻱ ﺑﻌﺚ ﺍﻟﻨﺒﻲ ﻣﺤﻤﺪﺍ ﺃﻧﺠﻰ ﺑﻪ ﺍﻟﺜﻘﻠﻴﻦ ﻣﻤﺎ ﻳﺠﺤﻒ
ﻭﻷﻣﻪ ﻭﺃﺑﻴﻪ ﺣﻜﻢ ﺷﺎﺋﻊ ﺃﺑﺪﺍﻩ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﻌﻠﻢ ﻓﻴﻤﺎ ﺻﻨﻔﻮﺍ
ﻓﺠﻤﺎﻋﺔ ﺃﺟﺮﻭﻫﻤﺎ ﻣﺠﺮﻯ ﺍﻟﺬﻱ ﻟﻢ ﻳﺄﺗﻪ ﺧﺒﺮ ﺍﻟﺪﻋﺎﺓ ﺍﻟﻤﺴﻌﻒ
ﻭﺍﻟﺤﻜﻢ ﻓﻴﻤﻦ ﻟﻢ ﺗﺠﺌﻪ ﺩﻋﻮﺓ ﺃﻥ ﻻ ﻋﺬﺍﺏ ﻋﻠﻴﻪ ﺣﻜﻢ ﻳﺆﻟﻒ
ﻓﺒﺬﺍﻙ ﻗﺎﻝ ﺍﻟﺸﺎﻓﻌﻴﺔ ﻛﻠﻬﻢ ﻭﺍﻷﺷﻌﺮﻳﺔ ﻣﺎ ﺑﻬﻢ ﻣﺘﻮﻗﻒ
ﻭﺑﺴﻮﺭﺓ ﺍﻹﺳﺮﺍﺀ ﻓﻴﻪ ﺣﺠﺔ ﻭﺑﻨﺤﻮ ﺫﺍ ﻓﻲ ﺍﻟﺬﻛﺮ ﺁﻱ ﺗﻌﺮﻑ
ﻭﻟﺒﻌﺾ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﻔﻘﻪ ﻓﻲ ﺗﻌﻠﻴﻠﻪ ﻣﻌﻨﻰ ﺃﺭﻕ ﻣﻦ ﺍﻟﻨﺴﻴﻢ ﻭﺃﻟﻄﻒ
ﻭﻧﺤﺎ ﺍﻹﻣﺎﻡ ﺍﻟﻔﺨﺮ ﺭﺍﺯﻱ ﺍﻟﻮﺭﻯ ﻣﻨﺤﻰ ﺑﻪ ﻟﻠﺴﺎﻣﻌﻴﻦ ﺗﺸﻨﻒ
ﺇﺫ ﻫﻢ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻔﻄﺮﺓ ﺍﻟﺘﻲ ﻭﻟﺪﻭﺍ ﻭﻟﻢ ﻳﻈﻬﺮ ﻋﻨﺎﺩ ﻣﻨﻬﻢ ﻭﺗﺨﻠﻒ
ﻗﺎﻝ ﺍﻷﻭﻟﻰ ﻭﻟﺪﻭﺍ ﺍﻟﻨﺒﻲ ﺍﻟﻤﺼﻄﻔﻰ ﻛﻞ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺘﻮﺣﻴﺪ ﺇﺫ ﻳﺘﺤﻨﻒ
ﻣﻦ ﺁﺩﻡ ﻷﺑﻴﻪ ﻋﺒﺪ ﺍﻟﻠﻪ ﻣﺎ ﻓﻴﻬﻢ ﺃﺧﻮ ﺷﺮﻙ ﻭﻻ ﻣﺴﺘﻨﻜﻒ
ﻓﺎﻟﻤﺸﺮﻛﻮﻥ ﻛﻤﺎ ﺑﺴﻮﺭﺓ ﺗﻮﺑﺔ ﻧﺠﺲ ﻭﻛﻠﻬﻢ ﺑﻄﻬﺮ ﻳﻮﺻﻒ
ﻭﺑﺴﻮﺭﺓ ﺍﻟﺸﻌﺮﺍﺀ ﻓﻴﻪ ﺗﻘﻠﺐ ﻓﻲ ﺍﻟﺴﺎﺟﺪﻳﻦ ﻓﻜﻠﻬﻢ ﻣﺘﺤﻨﻒ
ﻫﺬﺍ ﻛﻼﻡ ﺍﻟﺸﻴﺦ ﻓﺨﺮ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﻓﻲ ﺃﺳﺮﺍﺭﻩ ﻫﻄﻠﺖ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺬﺭﻑ
‏[ ﺹ : 281 ‏]
ﻓﺠﺰﺍﻩ ﺭﺏ ﺍﻟﻌﺮﺵ ﺧﻴﺮ ﺟﺰﺍﺋﻪ ﻭﺣﺒﺎﻩ ﺟﻨﺎﺕ ﺍﻟﻨﻌﻴﻢ ﺗﺰﺧﺮﻑ
ﻓﻠﻘﺪ ﺗﺪﻳﻦ ﻓﻲ ﺯﻣﺎﻥ ﺍﻟﺠﺎﻫﻠﻴﺔ ﻓﺮﻗﺔ ﺩﻳﻦ ﺍﻟﻬﺪﻯ ﻭﺗﺤﻨﻔﻮﺍ
ﺯﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮﻭ ﻭﺍﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ ﻫﻜﺬﺍ ﺍﻟﺼﺪﻳﻖ ﻣﺎ ﺷﺮﻙ ﻋﻠﻴﻪ ﻳﻌﻜﻒ
ﻗﺪ ﻓﺴﺮ ﺍﻟﺴﺒﻜﻲ ﺑﺬﺍﻙ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻟﻸﺷﻌﺮﻱ ﻭﻣﺎ ﺳﻮﺍﻩ ﻣﺰﻳﻒ
ﺇﺫ ﻟﻢ ﺗﺰﻝ ﻋﻴﻦ ﺍﻟﺮﺿﺎ ﻣﻨﻪ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺼﺪﻳﻖ ﻭﻫﻮ ﺑﻄﻮﻝ ﻋﻤﺮ ﺃﺣﻨﻒ
ﻋﺎﺩﺕ ﻋﻠﻴﻪ ﺻﺤﺒﺔ ﺍﻟﻬﺎﺩﻱ ﻓﻤﺎ ﻓﻲ ﺍﻟﺠﺎﻫﻠﻴﺔ ﺑﺎﻟﻀﻼﻟﺔ ﻳﻘﺮﻑ
ﻓﻸﻣﻪ ﻭﺃﺑﻮﻩ ﺃﺣﺮﻯ ﺳﻴﻤﺎ ﻭﺭﺃﺕ ﻣﻦ ﺍﻵﻳﺎﺕ ﻣﺎ ﻻ ﻳﻮﺻﻒ
ﻭﺟﻤﺎﻋﺔ ﺫﻫﺒﻮﺍ ﺇﻟﻰ ﺇﺣﻴﺎﺋﻪ ﺃﺑﻮﻳﻪ ﺣﺘﻰ ﺁﻣﻨﺎ ﻻ ﺧﻮﻓﻮﺍ
ﻭﺭﻭﻯ ﺍﺑﻦ ﺷﺎﻫﻴﻦ ﺣﺪﻳﺜﺎ ﻣﺴﻨﺪﺍ ﻓﻲ ﺫﺍﻙ ﻟﻜﻦ ﺍﻟﺤﺪﻳﺚ ﻣﻀﻌﻒ
ﻫﺬﻱ ﻣﺴﺎﻟﻚ ﻟﻮ ﺗﻔﺮﺩ ﺑﻌﻀﻬﺎ ﻟﻜﻔﻰ ﻓﻜﻴﻒ ﺑﻬﺎ ﺇﺫﺍ ﺗﺘﺄﻟﻒ
ﻭﺑﺤﺴﺐ ﻣﻦ ﻻ ﻳﺮﺗﻀﻴﻬﺎ ﺻﻤﺘﻪ ﺃﺩﺑﺎ ﻭﻟﻜﻦ ﺃﻳﻦ ﻣﻦ ﻫﻮ ﻣﻨﺼﻒ
ﺻﻠﻰ ﺍﻹﻟﻪ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻨﺒﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺎ ﺟﺪﺩ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻟﺤﻨﻴﻒ ﻣﺤﻨﻒ
ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻬﻤﺎ : ﻗﺎﻝ ﺍﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ﻓﻲ ﺷﻌﺐ ﺍﻹﻳﻤﺎﻥ : ﺃﺧﺒﺮﻧﺎ ﺃﺑﻮ ﺍﻟﺤﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﺑﺸﺮﺍﻥ ﺃﻧﺎ ﺃﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﺍﻟﺮﺯﺍﺯ ﺛﻨﺎ ﻳﺤﻴﻰ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺃﻧﺎ ﺯﻳﺪ ﺑﻦ ﺍﻟﺤﺒﺎﺏ ﺃﻧﺎ ﻳﺲ ﺑﻦ ﻣﻌﺎﺫ ﺛﻨﺎ ﻋﺒﺪ ﺍﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻗﺮﻳﺪ ﻋﻦ ﻃﻠﻖ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻗﺎﻝ : ﺳﻤﻌﺖ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﻟﻠﻪ - ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ - ﻳﻘﻮﻝ : ‏( ﻟﻮ ﺃﺩﺭﻛﺖ ﻭﺍﻟﺪﻱ ﺃﻭ ﺃﺣﺪﻫﻤﺎ ﻭﺃﻧﺎ ﻓﻲ ﺻﻼﺓ ﺍﻟﻌﺸﺎﺀ ﻭﻗﺪ ﻗﺮﺃﺕ ﻓﻴﻬﺎ ﺑﻔﺎﺗﺤﺔ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ ﺗﻨﺎﺩﻱ ﻳﺎ ﻣﺤﻤﺪ ، ﻷﺟﺒﺘﻬﺎ : ﻟﺒﻴﻚ ‏) ﻗﺎﻝ ﺍﻟﺒﻴﻬﻘﻲ : ﻳﺲ ﺑﻦ ﻣﻌﺎﺫ ﺿﻌﻴﻒ .
ﻓﺎﺋﺪﺓ : ﻗﺎﻝ ﺍﻷﺯﺭﻗﻲ ﻓﻲ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﻣﻜﺔ : ﺣﺪﺛﻨﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻰ ﻋﻦ ﻋﺒﺪ ﺍﻟﻌﺰﻳﺰ ﺑﻦ ﻋﻤﺮﺍﻥ ﻋﻦ ﻫﺸﺎﻡ ﺑﻦ ﻋﺎﺻﻢ ﺍﻷﺳﻠﻤﻲ ﻗﺎﻝ : ﻟﻤﺎ ﺧﺮﺟﺖ ﻗﺮﻳﺶ
ﺇﻟﻰ ﺍﻟﻨﺒﻲ - ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ - ﻓﻲ ﻏﺰﻭﺓ ﺃﺣﺪ ﻓﻨﺰﻟﻮﺍ ﺑﺎﻷﺑﻮﺍﺀ
ﻗﺎﻟﺖ ﻫﻨﺪ ﺍﺑﻨﺔ ﻋﺘﺒﺔ ﻷﺑﻲ ﺳﻔﻴﺎﻥ ﺑﻦ ﺣﺮﺏ : ﻟﻮ ﺑﺤﺜﺘﻢ ﻗﺒﺮ ﺁﻣﻨﺔ ﺃﻡ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺈﻧﻪ ﺑﺎﻷﺑﻮﺍﺀ ، ﻓﺈﻥ ﺃﺳﺮ ﺃﺣﺪﻛﻢ ﺍﻓﺘﺪﻳﺘﻢ ﺑﻪ ﻛﻞ ﺇﻧﺴﺎﻥ ﺑﺈﺭﺏ ﻣﻦ ﺁﺭﺍﺑﻬﺎ ، ﻓﺬﻛﺮ ﺫﻟﻚ ﺃﺑﻮ ﺳﻔﻴﺎﻥ ﻟﻘﺮﻳﺶ ، ﻓﻘﺎﻟﺖ ﻗﺮﻳﺶ : ﻻ ﺗﻔﺘﺢ ﻋﻠﻴﻨﺎ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺒﺎﺏ ﺇﺫﺍ ﺗﺒﺤﺚ ﺑﻨﻮ ﺑﻜﺮ ﻣﻮﺗﺎﻧﺎ .
ﻓﺎﺋﺪﺓ : ﻣﻦ ﺷﻌﺮ ﻋﺒﺪ ﺍﻟﻠﻪ ﻭﺍﻟﺪ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﻟﻠﻪ - ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ - ﺃﻭﺭﺩﻩ ﺍﻟﺼﻼﺡ ﺍﻟﺼﻔﺪﻱ ﻓﻲ ﺗﺬﻛﺮﺗﻪ :
ﻟﻘﺪ ﺣﻜﻢ ﺍﻟﺴﺎﺭﻭﻥ ﻓﻲ ﻛﻞ ﺑﻠﺪﺓ ﺑﺄﻥ ﻟﻨﺎ ﻓﻀﻼ ﻋﻠﻰ ﺳﺎﺩﺓ ﺍﻷﺭﺽ
ﻭﺇﻥ ﺃﺑﻲ ﺫﻭ ﺍﻟﻤﺠﺪ ﻭﺍﻟﺴﺆﺩﺩ ﺍﻟﺬﻱ ﻳﺸﺎﺭ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﻴﻦ ﻧﺸﺰ ﺇﻟﻰ ﺧﻔﺾ
ﻭﺟﺪﻱ ﻭﺁﺑﺎﺀ ﻟﻪ ﺃﺛﻠﻮﺍ ﺍﻟﻌﻼ ﻗﺪﻳﻤﺎ ﺑﻄﻴﺐ ﺍﻟﻌﺮﻕ ﻭﺍﻟﺤﺴﺐ ﺍﻟﻤﺤﺾ
‏[ ﺹ : 282 ‏] ﻓﺎﺋﺪﺓ : ﻗﺎﻝ ﺍﻹﻣﺎﻡ ﻣﻮﻓﻖ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ ﻗﺪﺍﻣﺔ ﺍﻟﺤﻨﺒﻠﻲ ﻓﻲ ﺍﻟﻤﻘﻨﻊ : ﻭﻣﻦ ﻗﺬﻑ ﺃﻡ ﺍﻟﻨﺒﻲ - ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ - ﻗﺘﻞ ، ﻣﺴﻠﻤﺎ


الحاوي ال فتاوي

നബി തങ്ങളുെടെ ഉമ്മക്ക് എന്ത് കൊണ്ട് ഇസ്തിഗ്ഫഫാറിന് സമ്മതം നൽകിയില്ല

 


ذكر السندي في حاشيته على ابن ماجه، :


 لَا يَلْزَمُ مِنَ الْبُكَاءِ عِنْدَ الْحُضُورِ فِي ذَلِكَ الْمَحَلِّ الْعَذَابُ، أَوِ الْكُفْرُ، بَلْ يُمْكِنُ تَحَقُّقُهُ مَعَ النَّجَاةِ وَالْإِسْلَامِ أَيْضًا، لَكِنْ مَنْ يَقُولُ بِنَجَاةِ الْوَالِدَيْنِ لَهُمْ ثَلَاثَةُ مَسَالِكَ فِي ذَلِكَ، مَسْلَكُ أَنَّهُمَا مَا بَلَغَتْهُمَا الدَّعْوَةُ، وَلَا عَذَابَ عَلَى مَنْ لَمْ تَبْلُغْهُ الدَّعْوَةُ؛ لِقَوْلِهِ تَعَالَى: وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ {الإسراء: 15} إِلَخْ، فَلَعَلَّ مَنْ سَلَكَ هَذَا الْمَسْلَكَ يَقُولُ فِي تَأْوِيلِ الْحَدِيثِ إِنَّ الِاسْتِغْفَارَ فَرْعُ تَصَوُّرِ الذَّنْبِ، وَذَلِكَ فِي أَوَانِ التَّكْلِيفِ، وَلَا يُعْقَلُ ذَلِكَ فِيمَنْ لَمْ تَبْلُغْهُ الدَّعْوَةُ، فَلَا حَاجَةَ إِلَى الِاسْتِغْفَارِ لَهُمْ، فَيُمْكِنُ أَنَّهُ مَا شُرِعَ الِاسْتِغْفَارُ إِلَّا لِأَهْلِ الدَّعْوَةِ، لَا لِغَيْرِهِمْ وَإِنْ كَانُوا نَاجِينَ، وَأَمَّا مَنْ يَقُولُ بِأَنَّهُمَا أُحْيِيَا لَهُ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَآمَنَا بِهِ، فَيَحْمِلُ هَذَا الْحَدِيثَ عَلَى أَنَّهُ كَانَ قَبْلَ الْإِخْبَارِ، وَأَمَّا مَنْ يَقُولُ بِمَنْعِ الِاسْتِغْفَارِ لَهُمَا قَطْعًا، فَلَا حَاجَةَ إِلَى التَّأْوِيلِ، فَاتَّضَحَ وَجْهُ الْحَدِيثِ عَلَى جَمِيعِ الْمَسَالِكِ. انتهى.


حاشية السندي علي ابن ماجه

നമസ്കാരത്തിൽ നെഞ്ചത്ത് കൈ കെട്ടൽ കറാഹതാകുന്നു : ഇബ്നുതൈമിയ്യ.

  നമസ്കാരത്തിൽ നെഞ്ചത്ത് കൈ കെട്ടൽ കറാഹതാകുന്നു : ഇബ്നുതൈമിയ്യ. ഇമാം ഇബ്നുതൈമിയ്യ  തന്റെ شرح العمدة : ٦٦٠، ٦٦١، ٦٦٢، ٦٦٣، ٦٦٤ പേജുകളിൽ എ...