മുത്ത് നബിﷺ* യെ കുറിച്ച് 365 ദിവസം എഴുതുന്നു...... - *01/365*

 ഡോ. മുഹമ്മദ് ഫാറൂഖ് നഈമി, *മുത്ത് നബിﷺ* യെ  കുറിച്ച് 365 ദിവസം എഴുതുന്നു......

----------------------------------------------

*01/365*

മക്കയിലെ ഉന്നത കുടുംബമാണ് ഖുറൈശ്. ഖുറൈശികളിലെ പ്രമാണിയാണ് അബ്ദുൽ മുത്വലിബ് .അദ്ദേഹത്തിന്റെ പതിമൂന്ന് ആൺമക്കളിൽ ഒരാളാണ് അബ്ദുല്ല. സുന്ദരനും സുമുഖനും സുശീലനുമായ ഒരു ചെറുപ്പക്കാരൻ. എപ്പോഴും പിതാവിനൊപ്പം തന്നെയുണ്ടാകും. കുടുംബത്തിലെന്നപോലെ മക്കക്കാർക്കെല്ലാം പ്രിയങ്കരനായിരുന്നു അദ്ദേഹം. അനാവശ്യങ്ങൾ ഉറഞ്ഞുതുളളിയ സമൂഹത്തിൽ അബ്ദുല്ല വേറിട്ടു നിന്നു. അന്ധ വിശ്വാസങ്ങൾ അടക്കി വാണ കാലം പക്ഷേ ഇദ്ദേഹത്തിനതന്യമായിരുന്നു.

ന്യായമായും മക്കയിലെ തരുണികൾ ഈ യുവാവിനെ ആഗ്രഹിച്ചു. ചിലർ ആഗ്രഹം അറിയിച്ചു. മറ്റു ചിലർ നേരിട്ടു തന്നെ വിളിച്ചു പറഞ്ഞു. എന്നാൽ അബ്ദുല്ല അതൊന്നും അനുകൂലിച്ചില്ല. മോഹന വാഗ്ദാനങ്ങളോടെ ചില കുലീന വനിതകൾ അഭിലാഷം പങ്കു വച്ചു. പക്ഷേ, ഫലമുണ്ടായില്ല.

നാട്ടുനടപ്പു പ്രകാരം അബ്ദുല്ലയ്ക്ക് വിവാഹ പ്രായമായപ്പോൾ കുടുംബക്കാരും വിവാഹ അനേഷണങ്ങൾ അഭിമുഖീകരിക്കാൻ തുടങ്ങി. അതാ നല്ല ഒരു അന്വേഷണം. കുലീനനായ വഹബിന്റെ മകൾ ആമിന. കുടുബക്കാർക്ക് നന്നേ ബോധിച്ചു . എന്ത്കൊണ്ടും അബ്ദുല്ലയ്ക്ക് യോജിച്ച ഒരു പെൺകുട്ടി . പ്രഥമ ദൃഷ്ടിയിൽ തന്നെ പരസ്പരം സമ്മതമായി. 

ശ്രദ്ധേയമായ ഒരു വിവാഹം. നടപ്പു രീതികളിൽ നിന്ന് വിഭിന്നമായി പ്രൗഢമായിരുന്നു സദസ്സ്. വാദ്യമേളങ്ങളോ ആരവങ്ങളോ ഉണ്ടായിരുന്നില്ല. വധുവരന്മാരുടെ കുടുബങ്ങളിൽ നിന്ന് പ്രമുഖർ ഒത്തുകൂടി .പരസ്പരം ആദര ബഹുമാനങ്ങൾ പങ്കു വെച്ചു. വിവാഹ ഉടമ്പടി പൂർത്തിയായി.

അബ്ദുല്ലാ ആമിനാ ദമ്പതികളുടെ ദാമ്പത്യ ജീവിതം മക്കക്കാർക്ക് കൗതുകം പകർന്നു. ഇണക്കുരുവികളുടെ ഒത്തൊരുമ ആരെയും അസൂയപ്പെടുത്തി. ദമ്പതികളുടെ ജീവിത വല്ലരിയിൽ മധുനിറഞ്ഞു. ആമിന ഗർഭവതിയായി.

അപ്പോഴേക്കും മക്കയിൽ നിന്ന് കച്ചവട സംഘം പുറപ്പെടാനുളള നാളുകളായി. ഭാര്യയെ തനിച്ചാക്കി അബ്ദുല്ലയും വ്യാപാര സംഘത്തിൽ അംഗം ചേർന്നു.

വിധിക്ക് ചില നിർണയങ്ങളുണ്ട്. വിധിക്കുന്നവന് ( പടച്ചവന് ) അതിൽ

പരമാധികാരവും ലക്ഷ്യങ്ങളുമുണ്ട്.

അത് മാറ്റാൻ ആർക്കും കഴിയില്ല തന്നെ. അതെ, മടക്ക യാത്രയിൽ മദീനയിൽ (അന്നത്തെ യസ് രിബ് ) വച്ച് അബ്ദുല്ല രോഗഗ്രസ്തനായി. തുടർന്ന് പരലോകം പ്രാപിച്ചു. വിവരമറിഞ്ഞ പത്നി ദുഖം കടിച്ചിറക്കി, വിധിയോട് പൊരുത്തപ്പെട്ടു. ഒപ്പം സ്നേഹ  ഭാജനം സമ്മാനിച്ച ഗർഭത്തെ പരിപാലിച്ചു കാത്തിരുന്നു.

എ.ഡി. 571 ഏപ്രിൽ 20 തിങ്കളാഴ്ച (റബീഉൽ അവ്വൽ 12 )പ്രഭാതത്തിൽ ആമിന ഒരാൺകുഞ്ഞിന് ജന്മം നൽകി. അതായിരുന്നുമുത്തു നബി മുഹമ്മദ് സല്ലല്ലാഹു അലൈഹി വസല്ലം...... ചരിത്രത്തിന്റെ കൺമുന്നിലേക്ക് കടന്നു വന്ന തിരു ജന്മം.

തുടരും....

**

മൻത്വിഖും . പൊന്നാനി സിലബസും

 🌟🌟🌟🌟🌟 

✍️ അഷ്റഫ് സഖാഫി പള്ളിപ്പുറം 

#ഗുരുവിന്റെ_നെഞ്ചത്തല്ല

#എന്നാൽ_കളത്തിന്_പുറത്തുമല്ല 

അല്ലാഹു തആലാ വിശുദ്ധ ഖുർആനിൽ ഇസ്‌ലാം മതത്തെ കുറിച്ച് 

(صِرَ ٰ⁠طٌ مُّسۡتَقِیم)

'ചൊവ്വായ മാർഗ്ഗം' എന്ന് വിശേഷിപ്പിച്ചത് പോലെ ഈ ഉത്തമ സമുദായത്തെപ്പറ്റി പറഞ്ഞത് :

(وَكَذَ ٰ⁠لِكَ جَعَلۡنَـٰكُمۡ أُمَّةࣰ وَسَطࣰا)

എന്നാണ്. മുഫസ്സിറുകൾ പലവിധത്തിലും ഇതിനെ വ്യഖ്യാനിച്ചിട്ടുണ്ട്. 'അമിതമാവലിനും കുറഞ്ഞുപോവുന്നതിനും ഇടക്കുള്ള മിതമായ വഴി തെരെഞ്ഞെടുക്കുന്നത്' - എന്ന് പൊതുവെ സംഗ്രഹിക്കാം. താൻ നല്ലവനാണ് എന്നോ ചീത്തയായി എന്നോ ഉറപ്പിക്കാൻ പാടില്ല. ആഖിറത്തിൽ രക്ഷ കിട്ടുമെന്നോ നരകാവകാശിയാണെന്നോ തീർച്ചപ്പെടുത്തരുത്. മറിച്ച് സ്വർഗ്ഗം ലഭിക്കണമെന്ന പ്രതീക്ഷയും ആഗ്രഹവും, നരകത്തിൽ കടക്കുമോ എന്ന ഭയവും - സമന്വയമായി വേണം. إفراط ഉം تفريط ഉം പാടില്ല. രണ്ടിന്റെയും ഇടക്ക് സ്ഥാനമുറപ്പിക്കണം. ഈ ശൈലി എല്ലാ മേഖലയിലും മുസ്‌ലിമിന്ന് ഉണ്ടാവേണ്ടതുണ്ട്. മതപഠന രംഗത്തെ

علم الكلام، علم المنطق

വിഷയവുമായി ബന്ധപ്പെട്ട ചില സമീപന രീതികളും നിലപാടുകളുമാണ് കുറിക്കാനുദ്ദേശിക്കുന്നത്. 

നൂറ്റാണ്ടുകൾ പഴക്കമുള്ള ദർസ്പഠനത്തിന്റെ ചരിത്രമുണ്ട് കൊച്ചു കേരളത്തിന്. രാജ്യത്തിലേക്ക് ചേർത്തി നോക്കുമ്പോൾ ചെറുതായെന്നേയുള്ളൂ. മതപരമായി മറ്റു നാടുകളേക്കാളുപരി മേന്മയുണ്ട് ഈ മണ്ണിന്. മുബ്തദിഉകൾ - നിരീശ്വരന്മാർ തുടങ്ങി പല പേരിലും കോലത്തിലുമുള്ള കപടന്മാർ എല്ലായിടത്തുമുള്ള പോലെ ഇവിടെയുമുണ്ടെങ്കിലും ഒരു മദ്ഹബിൽ നിന്നുകൊണ്ടുള്ള ഉത്തമമായ പാരമ്പര്യ സരണി ഇന്നും നിലനിൽക്കുന്നത് നിർവചിക്കാനാവാത്ത അനുഗ്രഹമാണ്. വിദേശികൾ സോഷ്യൽ മീഡിയകളിലും അല്ലാതെയും ഈ സുന്ദരമുഖത്തെ വാഴ്ത്തുന്നത് പതിവായിട്ടുണ്ട്. ഇതിന്റെ മുഴുവൻ ക്രെഡിറ്റും പൊന്നാനി കേന്ദ്രമായിട്ടുള്ള ദർസ് സിസ്റ്റത്തിനാണെന്ന് പറഞ്ഞാൽ തെറ്റില്ല. 

നഹ്‌വ്, സ്വർഫ് , ഫിഖ്ഹ്, അഖീദ: , തസ്വവ്വുഫ്, തഫ്സീർ, ഹദീസ് തുടങ്ങിയ ഫന്നുകളിലുള്ള കിതാബുകളടങ്ങിയതാണ് ഈ സിസ്റ്റത്തിലെ സിലബസ്സ്. സൂക്ഷ്മാലുക്കളായ അനേകം പണ്ഡിതരും ഔലിയാക്കളും ഈ സിലബസ്സിലൂടെ പഠിച്ചു വന്നവരാണ്. കാലക്രമേണ ഈ മൊഡ്യൂളുകളിൽ ചില മാറ്റങ്ങൾ അനിവാര്യമായി. പഴയത് നിലനിർത്തിക്കൊണ്ട് തന്നെ, ഇൽമുൽ കലാം, മൻത്വിഖ്, ഹൻദസ: , മീഖാത്, ഹിസാബ്, അഫ്‌ലാക് തുടങ്ങി പല ഫന്നുകളും അതിലേക്ക് കൂട്ടിച്ചേർത്തായിരുന്നു പുത്തൻ സിലബസ്സിന്റെ പിറവി. പുത്തനാശയക്കാരുടെയും മറ്റു നവീന വാദികളുടെയും മുന്നിൽ മതരംഗത്തുള്ളവർക്ക് പിടിച്ചു നിൽക്കാനാവുക എന്ന വലിയ ആവശ്യമായിരുന്നു ഈ നവീകരണത്തിന്റെ പിന്നിൽ. അത് കൊണ്ട് തന്നെ പുതിയതിനെ വിമർശിക്കുകയോ പഴയതിനെ കൊച്ചാക്കുകയോ ചെയ്യേണ്ടതില്ല. പഴയതിനെ, ഫുനൂനുകൾ ഇല്ലാത്തതിന്റെ പേരിൽ നിസാരപ്പെടുത്തുന്നത് ഗൗരവവും അപകടകരവുമാണ്.

ഇൽമുൽ കലാമും മൻത്വിഖും ഒഴിച്ചുകൂടാൻ പറ്റാത്തത്: 

പരിശുദ്ധ ദീനിന്റെ ശേഷിപ്പ് ഇൽമിലൂടെയും അത് കൈമുതലാക്കിയ ഉലമാഇലൂടെയുമാണ്. ഇത് രണ്ടും ഇവിടെ ഉണ്ടായേ തീരൂ. ദീനിന്റെ നിലനിൽപിനാവശ്യമായ അറിവുകൾ ഏതെല്ലാമായിരിക്കണമെന്ന് ഇമാമുകൾ വ്യക്തമാക്കുന്നുണ്ട്. 

അല്ലാമ: ഇബ്നു ഹജർ(റ) പറയുന്നു: "നിരീശ്വര - നവീന വാദികളുടെ, ദീനിനെതിരായിട്ടുള്ള സംശയങ്ങളും തെറ്റിദ്ധാരണകളും നീക്കാനാവശ്യമായ അറിവുള്ളവർ ഇവിടെ നിലനിൽക്കേണ്ടത് സാമൂഹ്യ ബാധ്യതയാണ്. അത്തരം അറിവുകൾ ഇൽമുൽ കലാം ശരിക്ക് പഠിച്ചെങ്കിലേ കഴിയുകയുള്ളൂ...." ഇങ്ങനെ ഇൽമുൽ കലാം പഠിക്കൽ നിർബന്ധമാണെന്ന് പറഞ്ഞ ശേഷം ഇമാം ഹറമൈനി (റ) യുടെ വാക്കുകൾ അവിടെ ഉദ്ധരിക്കുന്നുണ്ട്: "മതത്തെയും അതിലുള്ളതിനെയും എതിർക്കുന്നവരുടെ വിമർശനങ്ങൾ ഫലിക്കാത്ത ഉത്തമ നൂറ്റാണ്ടിലെ ജനങ്ങളെ പോലെയായിരുന്നു ശേഷമുള്ളവരുമെങ്കിൽ, ഈ ഇൽമുൽ കലാം പഠിക്കുന്നതിനെ നാം അനുവദിക്കുമായിരുന്നില്ല. അത് കൊണ്ട് തന്നെയാണ് സുന്ദര കാലത്ത് ജീവിച്ച ഇമാം ശാഫിഈ (റ) വും മറ്റുള്ളവരും ഇത്തരം പഠനത്തെ വളരെ മോശമായി ചിത്രീകരിച്ചത്. പക്ഷേ, പുത്തനാശയക്കാരുടെ കടന്നുകയറ്റം കാരണം ഇത് ഒഴിച്ചുകൂടാൻ പറ്റാത്തതായി മാറി.."(നിഹായതുൽ മത്വ്‌ലബ്: 17/417) ഇമാം ഹറമൈനി(റ) യുടെ ഈ വാക്കിനെ ഇമാം നവവി(റ) അവരുടെ 'റൗള:' യിൽ ശരിവെച്ചതായും ഇബ്നു ഹജർ (റ) പറയുന്നു (തുഹ്ഫ: 9/214). 

അപ്പോൾ, ഇമാം നവവി(റ) മൻത്വിഖ് പഠിക്കുന്നത് വിലക്കിയെന്ന് അബ്ദുർറഹ്‌മാൻ അൽ അഖ്ള്വരി(റ) 'സുല്ലമുൽ മുറൗനഖ്' - ൽ പറഞ്ഞല്ലോ: 

وَالْخُلْفُ فِي جَوَازِ الِاشْتِغَالِ # بِهِ عَلَى ثَلَاثَةٍ أَقْوَالِ

فَابْنُ الصَّلَاحِ وَالنَّوَاوِي حَرَّمَا # وَقَالَ قَوْمٌ يَنْبَغِي أَنْ يُعْلَمَا 

അത് നിരുപാധികമല്ല എന്ന് മനസ്സിലാക്കണം. ഇമാം ഹറമൈനി(റ)യുടെ വീക്ഷണത്തിന് 'റൗള:' യിൽ അംഗീകാരം നൽകിയല്ലോ (റൗള: 10/223).

അതായത്, ശുബ്ഹാതുകളെ പ്രതിരോധിക്കാനാവശ്യമായ അളവിൽ അതിന് പ്രാപ്തരായ ആളുകൾ അതിനെ പഠിക്കണം. അത് ഫർള്വ് കിഫായ:യുമാണ് എന്നതിനെ ഇമാം നവവി (റ) ഒരിക്കലും തന്നെ എതിർക്കുന്നില്ല. ഇത് ഇബ്നു ഹജർ(റ) യുടെ വിശദീകരണത്തിൽ നിന്ന് വ്യക്തമാണ്. 

ശറഇ'ന്ന് വിരുദ്ധമായ ഫിലോസഫിയൻ തത്വങ്ങൾ അടങ്ങിയതിനാലാണ് ഇമാം  വിലക്കിയതെന്ന മറ്റൊരു ന്യായം ഇബ്നു ഹജർ (റ) തന്നെ അവിടുത്തെ 'ഇംദാദി'ൽ പറയുന്നുണ്ട്. മൻത്വിഖ് മുഹ്തറമല്ലെന്നും അത് എഴുതിയ പേപ്പർ ഉപയോഗിച്ച് നജസ് ശുദ്ധിയാക്കാമെന്ന ഇമാം നവവി (റ) യുടെ ഫത്‌വായെ ന്യായീകരിച്ചുകൊണ്ടാണിത് പറഞ്ഞത്. ഹവാശീ അൽ മദനിയ്യ: (പേ: 1/137) ൽ ഇമാം കുർദീ (റ) യും ശർവാനി (റ) അവരുടെ ഹാശിയ: (പേ: 1/178) യിലും ഇത് ഉദ്ധരിച്ചിട്ടുണ്ട്. ഈ വ്യാഖ്യാനം മറ്റു പലയിടത്തും കാണാം. ഈ ന്യായം, പക്ഷെ - ആവശ്യമായ അളവിൽ പഠിക്കാമെന്നതിനോട് - അത് ശറഇന്ന് വിരുദ്ധമായ ഫൽസഫ: കലർന്നതാണെങ്കിൽ പോലും - ഏറ്റുമുട്ടുന്നില്ല എന്നത് ശ്രദ്ധേയമാണ്. ഇക്കാരണം കൊണ്ട് തന്നെയാണ്, ശറഇന്ന് വിരുദ്ധമായ ഫൽസഫ: കലർന്ന മൻത്വിഖും പഠിക്കാമെന്ന് ഇമാം ഹലീമീ(റ) പറഞ്ഞതെന്ന് 'ഫത്ഹുൽ മുബീനി'-(പേ:612 - ഹദീസ് നമ്പർ:36)ൽ ഇബ്നു ഹജർ(റ) വ്യക്തമാക്കിയതും. തബ്ദീൽ ഉറപ്പായ തൗറാത്, ഇൻജീൽ എന്നിവ അറിവാളന്മാർക്ക് വായിക്കാം എന്ന അനുവാദം (തുഹ്ഫ: 1/178) മേൽ പറഞ്ഞതിനെ ശക്തിപ്പെടുത്തുന്നുമുണ്ട്. 

(അല്ലാത്തവർ വായിക്കുന്നത് കടുത്ത തെറ്റാണെന്നും പ്രസ്തുത ഭാഗത്ത് തന്നെയുണ്ട്. അറിയാൻ - പഠിക്കാൻ എന്നൊക്കെ പറഞ്ഞ്, ബിദഇകളുടെയും നിരീശ്വരന്മാരുടെയും മറ്റ് മതസ്ഥരുടെയും പുസ്തകങ്ങൾ വായിക്കുന്നതും പ്രസംഗങ്ങൾ കേൾക്കുന്നതും സാധാരണക്കാർക്ക് നിഷിദ്ധമാണെന്ന് വ്യക്തം. ഖണ്ഡിക്കാനോ തിരിച്ചടിക്കാനോ കഴിയാത്ത അൽപന്മാരും വളരെയധികം ശ്രദ്ധിക്കണം. ഈമാൻ തെറ്റിയേക്കാവുന്ന ശുബഹകൾ അതുവഴി മനസ്സിൽ കടന്നു കൂടിയാൽ, അതിന് മോചനം കിട്ടാതെ വന്നാൽ, യഥാർത്ഥ മറുപടികൾ ബുദ്ധിക്കുറവ് കൊണ്ടോ മറ്റോ മനസ്സിലാകാതിരുന്നാൽ, അവസാന നിമിഷം ഈമാനില്ലാതെ പോയാൽ.... പടച്ച റബ്ബ് കാക്കട്ടെ, ആമീൻ). 

മാത്രമല്ല, ശറഇയ്യായ ഇൽമ് മനസ്സിലാക്കാനാവശ്യമായ ആലിയ്യായ ഇൽമുകളിൽ വെച്ചേറ്റവും മുന്തിയത് മൻത്വിഖാണെന്നും, അവ മനസ്സിലാക്കിയെങ്കിലേ ഒരാളുടെ തെറ്റിദ്ധാരണകൾ നീങ്ങുകയുള്ളൂവെങ്കിൽ അത് പഠിക്കൽ അവന് നിർബന്ധമാണെന്നും മേൽ പറഞ്ഞ ഹാശിയ: കളിൽ പ്രസ്തുത ഭാഗത്ത് വ്യക്തമാക്കിയിട്ടുണ്ട്. 

പിഴച്ച വാദങ്ങളെല്ലാം ഒഴിവാക്കി ദീനീ വിശ്വാസങ്ങളോട് തീർത്തും യോജിക്കുന്നവ മാത്രം ഉൾക്കൊള്ളിച്ചു കൊണ്ടാണ് ഇന്നത്തെ സുന്നികൾ പഠിക്കുന്ന മൻത്വിഖ്. അതാണെങ്കിൽ പല മേഖലകളിൽ ആവശ്യമാണ് താനും. ഇത്തരത്തിലുള്ള മൻത്വിഖ് പഠനത്തെ ഒരിക്കലും തന്നെ ഇമാം ഇബ്നുസ്സ്വലാഹ്(റ) എതിർക്കുകയില്ലെന്ന് ഇബ്നു ഹജർ(റ) അവരുടെ വീക്ഷണത്തെ വിശദീകരിച്ചു കൊണ്ട് ഫതാവൽ കുബ്റാ (1/50) യിൽ പ്രതിപാദിച്ചിട്ടുണ്ട്. ഇമാം ഗസ്സാലി(റ) 'മുസ്തസ്വ് ഫാ' (പേ: 1/10 ) യിലും 'അൽ മുൻഖിദ് മിനള്ള്വലാൽ' (പേ:7) ലും മൻത്വിഖ് പഠിക്കേണ്ടതു തന്നെയാണെന്ന് പറഞ്ഞിട്ടുണ്ട്. അതും ഇമാം നവവി(റ) വിലക്കിയതും തമ്മിൽ യോജിപ്പിച്ചു മനസ്സിലാക്കാവുന്നതേയുള്ളൂ എന്നും ഫതാവൽ കുബ്റായിൽ വിശദീകരിച്ചത് കാണാം. 

"لَا ثِقَةَ بِفِقْهٍ لَمْ يَتَمَنْطَق"

എന്ന ഇമാം ഗസ്സാലി(റ) വിന്റെ വാക്ക് പ്രസിദ്ധമാണ് (പേ: ). ഉത്തമ നൂറ്റാണ്ടിൽ 'മൻത്വിഖ്' പഠിക്കാഞ്ഞിട്ടും അവരുടെ അവരുടെ അറിവിന് മൂല്യക്കുറവൊന്നും ഉണ്ടായില്ലല്ലോ എന്ന് ചിന്തിക്കേണ്ടതില്ല. കാരണം "يَتَمَنْطَق" എന്ന വാക്കിനർത്ഥം 'മൻത്വിഖി'-ൽ കഴിവുള്ളവനാവുക എന്നാണ്. അത് രണ്ട് രീതിയിൽ ഉണ്ടാവാം. പ്രകൃതിയാൽ കഴിവുണ്ടാവുക, പഠിച്ചെടുക്കുക. മുജ്തഹിദുകളായ ഇമാമുമാരും അവർക്ക് മുമ്പുള്ളവരും ഒന്നാം ഗണത്തിൽ പെടും. പിൽക്കാലത്തുള്ളവർക്ക് അത് പഠിച്ചെടുക്കേണ്ടി വരും. അത്കൊണ്ട്, ശറഇയ്യായ ഇൽമിന്റെ പരിധിയിൽ തഫ്സീർ-ഹദീസ്-ഫിഖ്ഹ് എന്നിവക്ക് പുറമെ അത് മനസ്സിലാക്കാൻ അത്യാവശ്യമായ മൻത്വിഖും ഇൽമുൽ കലാമും ഉൾപെടുമെന്ന് ഇമാം ഇബ്നു ഹജർ(റ) വ്യക്തമാക്കിയിട്ടുണ്ട് (ഫത്ഹുൽ മുബീൻ - 612, ഹദീസ് നമ്പർ: 36). 

ചുരുക്കത്തിൽ, ഇന്ന് ദർസുകളിൽ പഠിച്ചുകൊണ്ടിരിക്കുന്ന 'മൻത്വിഖും' 'ഇൽമുൽ കലാമും' - പഠിക്കേണ്ടതും കാലത്തിന്റെ ആവശ്യവുമാണ്. അത്പോലെ, സംഖ്യകൾ കണക്ക് കൂട്ടുന്നതിനാവശ്യമായ 'ഇൽമുൽ ഹിസാബ്' അനന്തരസ്വത്തിന്റെ ഓഹരി വിഹിതം കണ്ടെത്താനാവശ്യമാണ്. മാസപ്പിറവി, നിസ്കാരസമയം, ഖിബ്‌ല: ദിശ തുടങ്ങിയവക്ക് വേണ്ടി 'ഇൽമുൽ ഫലകും' ആവശ്യം തന്നെ. ദീനീ നിയമങ്ങൾ പഠിക്കുന്ന കൂട്ടത്തിൽ ഇവയും കൂടി പഠിക്കേണ്ടതാണെന്ന് ഇബ്നു ഹജർ(റ) വ്യക്തമാക്കിയതാണ് (തുഹ്ഫ: 9/214). 

ഇനിയാണ് ശ്രദ്ധിക്കേണ്ട കാര്യം. അതായത്, മേൽപറഞ്ഞ ഫുനൂനുകളൊന്നും ഉൾക്കൊള്ളാത്ത പൊന്നാനി സിലബസിനോട്, ഇതൊക്കെ പഠിച്ചെന്ന് കരുതി - പുച്ഛഭാവം കാണിക്കരുത്. അങ്ങനെ പച്ചക്ക് എതിർപ്പ് കാണിക്കാൻ ആരും ധൈര്യപ്പെടില്ലെങ്കിലും, പരോക്ഷമായിട്ട് ആ ശൈലിയെ അവഗണിക്കാറുണ്ട്.

"മൻത്വിഖ് തിരിയാത്തവർ..." എന്ന് പുച്ഛഭാവത്തിൽ സമീപിക്കുന്നത് ഒരുദാഹരണം. 

പഴയ സിലബസ്സിൽ, അറബി ഭാഷ മനസ്സിലാക്കാൻ വേണ്ടിയുള്ള ആലിയ്യായ ഫന്നുകൾ കഴിച്ചാൽ ബാക്കി മുഴുവനും ശറഇയ്യായ ഇൽമിന്റെ സത്ത മാത്രം - ഫിഖ്‌ഹ്, അഖീദ : , തസ്വവ്വുഫ് - പഠിക്കുന്ന സുന്ദരമായ ശൈലിയാണല്ലോ. അതല്ലേ മനുഷ്യൻ കാര്യമായി പഠിക്കേണ്ടതും. മർമ്മപ്രധാനമായ കാര്യത്തിൽ മുഴുസമയവും ചിലവഴിക്കാൻ കഴിയുക എന്നത് ഏറ്റവും വലിയ ഭാഗ്യമായിട്ടല്ലേ ബുദ്ധിയുള്ളവർക്ക് കാണാനൊക്കൂ ?

മാത്രമല്ല, മുമ്പൊന്നും നമ്മുടെ നാട്ടിൽ ഈ നവീനവാദികളായ കഷ്മലന്മാരുടെ മുട്ട വിരിഞ്ഞിട്ടില്ലായിരുന്നല്ലോ. അത് കൊണ്ട് മൻത്വിഖും ഇൽമുൽ കലാമും പഠിക്കേണ്ട നിർബന്ധിതാവസ്ഥയും വന്നില്ല.

പിന്നെ, വല്ല വിവരം കെട്ടവനും രംഗത്ത് വന്നാൽ തന്നെയും തഖ്‌വ:യും സൂക്ഷ്മതയും നിറഞ്ഞ മഹാന്മാരെ ഒരു നോക്കു കണ്ടാൽ, അവരുടെ ധന്യജീവിതം ചെറിയ നിമിഷം ആസ്വദിക്കാൻ കഴിഞ്ഞാൽ തന്നെ ഇവരുടെ സംശയങ്ങളൊക്കെ തീരും. അത്ര വലിയ മഹാന്മാരല്ലേ അന്ന് നിറഞ്ഞു നിന്നിരുന്നത് !

ഇന്ന് അങ്ങനെ ഒരാളെ കാണിച്ചു കൊടുക്കാൻ ആരുണ്ട്? അത് കൊണ്ട് ജീവിത വിശുദ്ധി വളരെ കുറഞ്ഞു പോയ ഇക്കാലത്ത് സംവാദങ്ങളിലൂടെയും വാഗ്വാദങ്ങളിലൂടെയും മറുപടികൾ മനസ്സിലാക്കി കൊടുക്കേണ്ട അവസ്ഥയാണുള്ളത്. എന്ന് കരുതി ഇത്തരം ഫന്നുകൾ സിലബസ്സിൽ കൂട്ടിച്ചേർത്തവർ മഹാന്മാരല്ലെന്ന് ഇപ്പറഞ്ഞതിന് ഒരിക്കലും അർത്ഥമില്ല. തൊട്ടടുത്ത് വരാനിരിക്കുന്ന - ഇന്നത്തെ ചീഞ്ഞളിഞ്ഞ അവസ്ഥ - മുൻകൂട്ടി കണ്ടറിഞ്ഞവർ എന്ന് വേണം അവരെ കുറിച്ച് മനസ്സിലാക്കാൻ. 

അപ്പോൾ അന്ന് (പൊന്നാനി സിലബസ്സിൽ പഠനം നടന്നിരുന്ന ഘട്ടം ) സുന്ദരമായ കാലമായിരുന്നു - എന്ന് വന്നാൽ പ്രസ്തുത വിഷയങ്ങൾ പഠനം നടത്താതിരിക്കലാണ് വേണ്ടത് എന്ന് പറയണം. മുമ്പ് ഉദ്ധരിച്ച ഇമാം ഹറമൈനി (റ) വിന്റെ വാക്ക് ഇവിടെ ചേർത്ത് വായിക്കാം:

ﻟﻮ ﺑﻘﻲ اﻟﻨﺎﺱ ﻋﻠﻰ ﻣﺎ ﻛﺎﻧﻮا ﻋﻠﻴﻪ ﻓﻲ ﺻﻔﻮﺓ اﻹﺳﻼﻡ ﻟﻤﺎ ﺃﻭﺟﺒﻨﺎ اﻟﺘﺸﺎﻏﻞ ﺑﻪ، ﻭﺭﺑﻤﺎ ﻧﻬﻴﻨﺎ ﻋﻨﻪ. اه كما في الروضة (ص: ١٠/٢٢٣) 

ഈ ആശയത്തിലേക്ക് ഇമാം തഫ്താസാനീ(റ) ശറഹുൽ അഖാഇദിന്റെ തുടക്കത്തിൽ സൂചിപ്പിക്കുന്നുമുണ്ട്. ആവശ്യമില്ലാത്തത് ഒഴിവാക്കലാണ് വേണ്ടത് എന്ന തിരുഹദീസും ഇവിടെ പ്രസക്തമാണ്:

مِنْ حُسْنِ إِسْلَامِ الْمَرْءِ تَرْكُهُ مَا لَا يَعْنِيهِ. اه رواه الترمذي.

അപ്പോൾ, ദീനിനെതിരെ തൊടുത്തു വിടുന്ന ശുബഹ:കളെ പ്രതിരോധിക്കുക എന്ന ലക്ഷ്യത്തിൽ പഠിപ്പിക്കപ്പെട്ട രക്ഷാകവചമായിട്ടാണ് മൻത്വിഖിനെയും ഇൽമുൽ കലാമിനേയും കാണേണ്ടത്. പോരാട്ടത്തിന് യാതൊരു സാഹചര്യമില്ലെങ്കിലും പടയങ്കി ധരിച്ചേ ഉറങ്ങാൻ വരേ പാടുള്ളൂ എന്ന പിടിവാശിയൊന്നും വേണ്ടതില്ല. വേനൽ കാലത്ത് മഴയും പ്രതീക്ഷിച്ച് കുട ചൂടി നടക്കേണ്ടതില്ലെന്ന്. കുട ചൂടാത്തവരെ പുച്ഛിക്കേണ്ടതുമില്ല. 

ഇങ്ങനെ അത്യാവശ്യ ഘട്ടത്ത് പഠിക്കേണ്ടി വന്ന ഇവകൾ മനസ്സിലാക്കിയെന്ന് കരുതി , ഉത്തമ കാലത്തെ പഴയ ഉലമാഇന്റെ ത്വരീഖിനെ രണ്ടാം നമ്പറായിട്ട് കാണാനൊക്കുമോ?. ഫിഖ്ഹും അഖീദ:യും മാത്രം പഠിച്ച്, അതനുസരിച്ച് ജീവിക്കുക എന്ന സലഫുസ്സ്വാലിഹീങ്ങളുടെ ഉത്തമ പാതയിലൂടെ പോകുന്നവരെ - സാധുക്കളായും ചിന്താ ശേഷി കുറഞ്ഞവരായും - ഇത്തരക്കാർ കാണുമെന്നും അത് വളരെ നീചവും വൃത്തികേടുമാണെന്നും ഇമാം അൽ അഖ്ള്വരി(റ) പറഞ്ഞത് കാണാം: 

وربما يؤثر بعض الحمقى هوسهم الاشتغال بما يعنيه من التفقه في أصول الدين وفروعه على طريق السلف الصالح والعمل بذلك، ويرى هذا الخبيث لانطماس بصيرته وطرده عن باب فضل الله تعالى إلى باب غضبه أن المشتغلين بالتفقه في دين الله تعالى العظيم الفؤاد دنيا وأخرى بلداء الطبع ناقصوا الذكاء، فما أجهل هذا الخبيث وأقبح سريرته الخ اه

(شرح أم البراهين على السنوسي- ص: ٧٢) 

ഫുനൂനുകൾ ഉൾപ്പെടുത്തിക്കൊണ്ടുള്ള പുത്തൻ സിലബസ് ഉദയം ചെയ്ത ഘട്ടത്തിൽ മേൽപറഞ്ഞ രൂപത്തിലെ ഒരു ഇകഴ്ത്തൽ ചിലരിൽ നിന്ന് ഉണ്ടായി. അതിന്റെ തിക്തഫലം തന്നെയാണ് കെ.എം മൗലവിക്കും എം.സി.സി കൾക്കും സംഭവിച്ചത്. തുടർന്ന് ബിദഇകളായി മാറിയതും. 

ഇവരെപ്പോലെ വിദ്യാർത്ഥി ജീവിതം നയിച്ച ശംസുൽ ഉലമാ ഖുതുബി (ഖു:സി), പക്ഷെ, ശരിയായ ആദർശത്തിൽ നിന്നും വ്യതിചലിക്കാതെ നിലകൊണ്ടു. ഇതിന്റെ കാരണം ചരിത്രങ്ങൾ സൂചിപ്പിക്കുന്നുണ്ട്. പൊന്നാനി വിളക്കത്തിരുന്ന് 'മുസ്‌ലിയാർ' പട്ടം സ്വീകരിച്ച് ആ സരണിയിൽ തന്നെ ദർസ് നടത്തിയിരുന്ന പോക്കർ മുസ്‌ലിയാരുടെ ( സ്വദഖതുല്ലാഹ് ഉസ്താദി(ഖു:സി)ന്റെ പിതാവ് ) യും വലിയ്യായി വാഴ്ത്തപ്പെട്ട കുറ്റൂർ കമ്മുണ്ണി മുസ്‌ലിയാരുടെ (ഖു:സി) യും ശിഷ്യത്വവും തർബിയതും കഴിഞ്ഞാണ് ഖുത്വുബി ഓർ(ഖു:സി) പുത്തൻ സിലബസുള്ള ദർസിൽ ചേർന്നത്. അത് കൊണ്ട് തന്നെ പരിഷ്കൃത ചിന്ത ലവലേശം തൊട്ടുതീണ്ടിയില്ല. 

അതിനാൽ, ഇവ പഠിച്ച് വലിയ സംഭവമായി കരുതി, ഊറ്റം കൊണ്ടിട്ട് പഴയതിനെ എതിർക്കുകയോ, പുതിയതിനെ വെറും ഭൗതികമായി ചിത്രീകരിച്ച് ചെറുതാക്കുകയോ വേണ്ട. അഭ്യാസി ഗുരുക്കളുടെ നെഞ്ചത്തേക്ക് ചവിട്ടാതെ, അതേ സമയം കളത്തിന് പുറത്തു പോകാതെയും വേണം പരിശീലിക്കാൻ. അല്ലെങ്കിലും ഈ 'ഊറ്റം' കൊള്ളുന്ന സ്വഭാവം തീരെ ശരിയല്ല. സ്വന്തത്തെ പുകഴ്ത്തലാണത്. ഇതിനെ ഹദീസിൽ ആക്ഷേപിച്ചത് അറിയാമല്ലോ: 

"ثلاث مهلكات: شُح مطاع، وهوى مُتبع، وإعجاب المرء بنفسه" رواه الطبراني، وزاد البيهقي:"وهى أشدهن". 

ആ ഊറ്റം കൊള്ളൽ ആർക്കെതിരെയെല്ലാം ആകുമെന്നു കൂടി ചിന്തിക്കുന്നത് നന്ന്. വിവാഹവുമായി ബന്ധപ്പെട്ട ദീനീ നിയമങ്ങൾ - നികാഹ്, ഫസ്ഖ്, ത്വലാഖ് തുടങ്ങി എല്ലാം ഉൾകൊള്ളിച്ച് അറബിയിൽ ആയിരത്തിലധികം വരികളുള്ള കവിത രചിച്ചവരാണ് ഉമറുൽ ഖാളീ(റ). തട്ടാങ്കര കുട്ട്യാമു മുസ്‌ലിയാരുടെ (ഖു:സി) യും കുഞ്ഞൻ ബാവ മുസ്‌ലിയാരുടെ (ഖു:സി) യും ശിഷ്യരായ പരൂർ കുഞ്ഞഹമ്മദ് മുസ്‌ലിയാർ (ഖു:സി) ഉസ്വൂലുൽ ഹദീസ്, ഇൽമുത്ത്വിബ്ബ് തുടങ്ങി നാലോളം ഫന്നുകളിൽ അൽഫിയ്യ: രചിച്ചിട്ടുണ്ട്. പ്രാസൊപ്പിച്ച് ഭാഷാ സാഹിത്യങ്ങൾ ഉൾക്കൊണ്ട് ഇത്രയധികം കവിതകൾ രചിക്കണമെങ്കിൽ അവരുടെ അറബി സാഹിത്യത്തിലെ കഴിവ് വായിച്ചെടുക്കാവുന്നതേയുള്ളൂ. ഇനിയുമുണ്ട് ഒട്ടേറെ വെളിച്ചം കാണാത്ത രചനകൾ. (നെല്ലിക്കുത്ത് മുഹമ്മദലി മുസ്‌ലിയാർ -ന:മ - അദ്ദേഹത്തിന്റെ  'മലയാളത്തിലെ മഹാരഥന്മാർ' എന്ന ഗ്രന്ഥത്തിൽ ഇത്പോലെ ഒരു പാട് കേരളക്കരയിലെ പഴയ ഉലമാഇന്റെ ഗ്രന്ഥങ്ങൾ പരിചയപ്പെടുത്തുന്നുണ്ട്. റിസർച്ച് ചെയ്യാനുദ്ദേശിക്കുന്ന മതവിദ്യാർത്ഥികൾ ഇതൊക്കെ പുറത്ത് കൊണ്ടുവരാൻ ശ്രമിക്കണമെന്ന് ഇടക്ക് ഉണർത്തുന്നു.) ഉത്തരേന്ത്യൻ ഉലമാ രചനകൾ വെളിച്ചം കണ്ടതും ഇവിടെയുള്ളത് പുറം ലോകമറിയാതെ പോയതും അന്നത്തെ രാഷ്ട്രീയ സാഹചര്യമായിരുന്നു. ഏതായാലും അമൂല്യവും ബൃഹത്തുമായ അനവധി രചനകളുടെ ഉടമകൾ പൊന്നാനി ത്വരീഖിലെ കളരിയിൽ വളർന്നവരിലുണ്ടെന്ന സത്യം മറക്കരുത്. 

ഇമാമുകളുടെ കുറച്ചു കൂടി ഉദ്ധരണികൾ ഈ കുറിപ്പിൽ ചേർക്കേണ്ടതുണ്ട്. ഇൻശാ അല്ലാഹ് - മറ്റൊരിക്കലാകാം. 

നല്ലതിനെ വേണ്ട പോലെ മനസ്സിലാക്കാനും ഉൾക്കൊള്ളാനും അതുവഴി ഇരു ലോകത്തും വിജയിക്കാനും ഏവർക്കും റബ്ബ് ആവതാക്കട്ടെ - ആമീൻ. 

(തയ്യാറാക്കിയത് -

അബൂ ഹസന: ഊരകം)

💫  

.

നബിദിനാഘോഷം ശിർക്കാണ്

 ⚪🔵⚪

ഇനി അഞ്ചാമത്തെ ചോദ്യം : "നബിദിനാഘോഷം ശിർക്കാണ് എന്ന് ബലഹീനമായ ഒരു ഹദീസ് കൊണ്ടെങ്കിലും തെളിയിച്ചാൽ. "

മറുപടി : "നബിദിനാഘോഷം ശിർക്കാണ് എന്ന് മുജാഹിദുകൾക്ക് വാദമില്ല "

(അൽ ഇസ്‌ലാഹ് 1996

സെപ്റ്റംബർ പേജ് : 23)

ഇതും ശുദ്ധ നുണയാണ്, സുന്നികളൊക്കെ നബി ദിനമാഘോഷിക്കുന്നത് നബി(സ)യുടെ പൊരുത്തം കാംക്ഷിച്ചുകൊണ്ടാണെന്നും അത് ശിർക്കാണെന്നും മൗലവിമാർ പലതവണ എഴുതുകയും പ്രചരിപ്പിക്കുകയും ചെയ്തിട്ടുണ്ട്. ഈ അടുത്ത കാലത്തു പോലും ഈ ശിർക്ക് വാദം മൗലവിമാർ ഉന്നയിച്ചിട്ടുണ്ട്. മുജാഹിദ് മുഖ പത്രം ശബാബ് വാരികയിൽ നിന്ന് :"തൊണ്ണൂർ ശതമാനം ആളുകളും ബിദ്അതാകുന്ന മൗലിദ് ആഘോഷം കൊണ്ടാടുന്നത് നബി(സ)യുടെ ശുപാർശയും പൊരുത്തവും ആഗ്രഹിച്ചു കൊണ്ടാണ്, അത് ശിർക്കാണ്. "

(2019 നവംബർ 15 പേജ് : 31)

ഉസ്താദിന്റെ ചോദ്യത്തിന് നേർക്കുനേർ മറുപടിക്ക് ശ്രമിച്ചാലുണ്ടാകുന്ന പ്രയാസം മുന്നിൽ കണ്ടത് കൊണ്ടാണ് നുണ കൊണ്ട് ഓട്ടയടക്കാൻ ശ്രമിച്ചത്. 

അങ്ങനെ, മുജാഹിദിന് എതിരെ  പത്തു കോടി രൂപ ഇനാം പ്രഖ്യാപിച്ചു കൊണ്ട് പേരോട് ഉസ്താദ് ഇറക്കിയ ചോദ്യങ്ങൾ ഇന്നും തനിമയോടെ നിലനിൽക്കുന്നുണ്ട്. മൗലവിമാർ പറഞ്ഞുനോക്കിയ മറുപടികൾ ദുർബലവും ബാലിശവുമാണെന്ന് നമുക്കല്ലാർക്കും ബോധ്യപ്പെടുകയും ചെയ്തു. പേരോട് ഉസ്താദിന് അല്ലാഹു ആഫിയത്തും ദീർഘായുസ്സും നൽകി അനുഗ്രഹിക്കട്ടെ.. (ആമീൻ )

*✍️aboohabeeb payyoli*

ഖുതുബ : മുജാഹിദിന്റെ െവരുദ്ധ്യം

 *പേരോട് ഉസ്താദ് ( 5 )*

----------------------------------------------

*ചോദ്യം നാലും അഞ്ചും*

പത്തു കോടി രൂപ ഇനാം പ്രഖ്യാപിച്ചു കൊണ്ടുള്ള പേരോട് ഉസ്താദിന്റെ 5 ചോദ്യങ്ങളിൽ നാലിനും അഞ്ചിനും മറുപടിയായി മൗലവിമാർ എഴുതിവിട്ടത് ശുദ്ധനുണയായിരുന്നു.

നാലാമത്തെ ചോദ്യവും അതിനു മൗലവിമാർ നൽകിയ ഉത്തരവും ആദ്യം വായിക്കുക :

"ഹിജ്‌റ 1300 വരെ ലോകത്ത് ഏതെങ്കിലും ഒരു പള്ളിയിൽ ഏതെങ്കിലും ഒരു ഖത്തീബ് ഏതെങ്കിലും ഒരു ജുമുഅ ഖുതുബ അറബിയല്ലാത്ത ഭാഷയിൽ നിർവഹിച്ചതായി തെളിയിച്ചാൽ." ഇതായിരുന്നു ചോദ്യം.

മറുപടി : "കേരളത്തിൽ തന്നെ സ്വാഹാബികളുടെ കാലത്ത് പണികഴിപ്പിച്ചതെന്ന് പറയപ്പെടുന്ന കൊടുങ്ങല്ലൂരിലെ വലിയ ജുമുഅത് പള്ളിയിൽ അന്ന് തൊട്ടിന്നുവരെ മലയാളത്തിലാണ് ഖുതുബ."

(അൽ ഇസ്‌ലാഹ് 1996

സെപ്റ്റംബർ പേജ് 23)

ശുദ്ധ നുണയാണിത്. മുജാഹിദ് സ്ഥാപകൻ കെ എം മൗലവിയുടെ വരികൾ കൊണ്ട് തന്നെ ഇത് കളവാണെന്ന് നമുക്ക് ബോധ്യപ്പെടും. ജുമുഅ ഖുതുബ എന്ന പുസ്തകത്തിൽ അദ്ദേഹം എഴുന്നു :

"തീർച്ചയായും സ്വലഫു സ്സാലിഹ്കൾ അഥവാ സ്വഹാബികളോ താബിഉകളോ മതപരമായ ഖുതുബ നിർവഹിക്കുമ്പോൾ അതിന്റെ അനുബന്ധങ്ങൾ പോലും പ്രാദേശിക ഭാഷയിൽ പറയുന്നതോ അർക്കാനുകൾ അറബിയിൽ പറഞ്ഞ ശേഷം പരിഭാഷപ്പെടുത്തുന്നതായോ ഏതെങ്കിലും ഒരു കിതാബിലുള്ളതായി ഞാൻ കണ്ടിട്ടില്ല. നബി(സ)യും സ്വലഫു സാലിഹുകളും ദീനിയ്യായ ഖുതുബകൾ അതിന്റെ റുക്‌നുകൾ തവാബിഉകൾ ഉൾപ്പെടെ അറബി ഭാഷയിലായിരുന്നു നിർവഹിച്ചിരുന്നത്."

(കെ എം മൗലവി

ജുമുഅ ഖുതുബ പേജ് :23)

കേരളത്തിൽ ആദ്യമായി അറബേതര ഭാഷയിൽ ഖുതുബ നിർവഹിക്കപ്പെട്ടത് കൊച്ചി മട്ടാഞ്ചേരി പുതിയ പള്ളിയിലായിരുന്നുവെന്നും മലയാളികൾ ആരും കയറാതിരുന്നപ്പോൾ ഉണ്ടായ പ്രയാസങ്ങളും ഉർദുക്കാരെ ഒരുമിച്ചു കൂട്ടി ഉർദുവിൽ ഖുതുബ നിർവഹിച്ചതും പൈസ കാട്ടി പാവങ്ങളെ പള്ളി കൊള്ളേ അടുപ്പിച്ച കഥയുമൊക്കെ വിശദമായി ഉമർ മൗലവി ഓർമകളുടെ തീരത്ത് എന്ന പുസ്തകത്തിൽ പറയുന്നുണ്ട്:

"പള്ളിപണിത ശേഷം ജുമുഅ തുടങ്ങി. ഹൈദരാബാദുകാരൻ മൗലവി ഉർദുവിൽ ഖുതുബ നടത്തി. ശ്രോതാക്കൾ അധികവും ഉർദു അറിയുന്ന കച്ചിന്മേൽക്കാരും ആലിയികളും ആയിരുന്നു. അവർ തന്നെ അബ്ദുള്ള ഹാജി ആദം സേട്ടുവിന്റെ സ്വാധീനത്താൽ എത്തുന്നവരും. അമ്പതിൽ താഴെ ആളുകൾ! മലയാളികൾ കയറുകയില്ല.വഹാബികളുടെ പള്ളിയിൽ പോയാൽ നിസ്കാരത്തിനു നാലോ അഞ്ചോ പേര് കാണും.പള്ളിയിൽ നമസ്കാരത്തിന് സ്ഥിരമായി ആളെയുണ്ടാക്കുവാൻ സേട്ടു സാഹിബ്‌ വളരെ ത്യാഗം ചെയ്തിട്ടുണ്ട്. തൃശിനാപ്പിള്ളിയിൽ നിന്നും നെയ്തുകാരായ റാവുത്തർ വിഭാഗത്തിലുള്ള മുസ്‌ലിം തൊഴിലാളി കുടുംബങ്ങളെ അദ്ദേഹം കൊച്ചിയിൽ കൊണ്ട് വന്നു.പള്ളിയുടെ പരിസരത്ത് അവർക്ക് താമസിക്കാൻ വീട് നൽകി. തങ്ങളുടെ നെയ്തു ജോലി ചെയ്യാൻ സേട്ടുവിന്റെ ചിലവിൽ നെയ്തുപകരണമായ തറി കൊടുത്തു വീടും ജോലിയും സൗജന്യം. ഒരു നിബന്ധന മാത്രം എല്ലാ വക്തിനും പള്ളിയിൽ ജമാഅത്തിന് ഹാജരുണ്ടാവണം. അങ്ങനെ സ്ഥിരമായി കുറച്ചു പേരുണ്ടായി. സേട്ടു വലിയ ധർമ്മിഷ്ടനായിരുന്നു. പാവങ്ങൾക്ക് ഉച്ചയൂണിന് ഹോട്ടലിലേക്ക് പാണ്ടിക ശാലയിൽ നിന്നും ചീട്ട് കൊടുക്കുന്ന ഏർപ്പാട് ഉണ്ടായിരുന്നു. വൈകുന്നേരം ധാരാളം ആളുകൾ വരും ചായക്കാശിനായി. ഇതെല്ലാം പാണ്ടികശാലയിൽ നിന്ന് മാറ്റി പള്ളിയിൽ നിന്നും നിസ്കാരശേഷം കൊടുക്കലാക്കി. അതുവാങ്ങാൻ വരുന്ന സാധുക്കൾ ളുഹറിനും അസറിനും പള്ളിയിലേക്കു വരാൻ തുടങ്ങി. അങ്ങനെ പകൽ പള്ളി സജീവമായി... കുറേ കാലത്തെ ഉർദു ഖുതുബക്ക് ശേഷം പിന്നീടത് മലയാളത്തിലായി."

(ഓർമകളുടെ തീരത്ത്

പേജ് : 236 - ഉമർ മൗലവി )

എന്നിട്ടാണിപ്പോൾ സ്വഹാബികളുടെ കാലത്ത് തന്നെ കേരളത്തിൽ മലയാള ഖുതുബ നടന്നു എന്ന ശുദ്ധ നുണ മൗലവിമാർ പടച്ചുവിട്ടത്.

ഖുർആൻ പാരായണം മയ്യിത്തിന് വേണ്ടി തെളിവുകൾ

 ഖുർആൻ പാരായണം മയ്യിത്തിന് വേണ്ടി തെളിവുകൾ

 باب : فى انتفاع الميت بقراءة القرأن عند قبره 

) 

__________

• أخرج أصحاب الصحاح الستة عن ابن عباس رضى الله عنهما قال : مر النبى صلى الله عليه وسلم بحائط من حيطان المدينة فسمع صوت إنسانين يعذبان فى قبرهما فقال النبى صلى الله عليه وسلم : " يعذبان ومايعذبان فى كبير . ثم قال : بلى كان أحدهما لايستتر من بوله وكان الآخر يمشى بالنميمة ثم دعا بجريدة رطبة فكسرها كسرتين فوضع على كل قبر منهما كسرة فقيل له : يارسول الله لما فعلت هذا ؟ قال صلى الله عليه وسلم " لعله أن يخفف عنهما ما لم ييبسا ؟ " .

- ففى هذا الحديث دلالة قوية على نفع القراءة للميت بشمول الرحمات النازلة لأجلها .

• يقول الإمام النووى رضى الله عنه : استحب العلماء قراءة القرآن عند القبر لهذا الحديث لأنه إذا كان يرجى التخفيف بتسبيح الجريد فتلاوة القرأن أولى .

• ويقول الإمام الخطابى رضى الله عنه : إن المعنى فى وضع الجريد الرطب أنه يسبح ما دام رطبا . فيحصل التخفيف ببركة التسبيح وعلى هذا يطرد فى كل مافيه رطوبة من الأشجار وغيرها وكذلك فيما منه بركه كالذكر وتلاوة القرأن من باب أولى اهــ .

• نقل أبو زيد الفاسى -فى باب الحج- من جواب للفقيه المحدث أبى القاسم العبدوسى : وأما القراءة على القبر فقد نص ابن رشد فى  [الأجوبة]، وابن العربي فى [ أحكام القرآن ]، والقرطبى فى [ التذكرة ] على : أن الميت ينتفع بالقراءة قرئت على القبر، أو فى البيت، أو في بلاد إلى بلاد ووهب الثواب ".

• قال ابن الحاج فى [ المدخل ] : من أراد وصول قراءته بلا خلاف فليجعل ذلك دعاء بأن يقول : " اللهم اجعل ثواب ما أقرأ إلى فلان " .

• "عمدة القاري"  [فيه دليل على استحباب تلاوة الكتاب العزيز على القبور؛ لأنه إذا كان يُرْجَى عن الميت التخفيفُ بتسبيح الشجر، فتلاوة القرآن العظيم أعظم رجاءً وبركة] اهـ.

• وقال الإمام القرطبي في "التذكرة" : [وقد استدل بعض علمائنا على قراءة القرآن على القبر بحديث العسيب الرطب الذي شقَّه النبي صلى الله عليه وآله وسلم باثنين... قالوا: ويُستفاد من هذا غرس الأشجار وقراءة القرآن على القبور، وإذا خُفِّفَ عنهم بالأشجار فكيف بقراءة الرجل المؤمن القرآن"... قال: "ولهذا استحب العلماء زيارة القبور؛ لأن القراءة والدعاء تُحْفَةُ الميت مِن زائره] اهـ.

• نقل شيخ الحنابلة الإمام موفق الدين بن قدامة الإجماعَ على ذلك في كتابه "المغني"  فقال: [ولنا: ما ذكرناه، وأنه إجماع المسلمين؛ فإنهم في كل عصر ومصر يجتمعون ويقرؤون القرآن ويهدون ثوابه إلى موتاهم من غير نكير، ولأن الحديث صح عن النبي صلى الله عليه وآله وسلم: «إن الميت يُعَذَّبُ ببكاء أهله عليه»، والله أكرم من أن يوصل عقوبة المعصية إليه ويحجب عنه المثوبة] اهـ، وكذلك

• نقل الحافظ شمس الدين بن عبد الواحد المقدسي الحنبلي الإجماع على ذلك –كما سبق-، ونقله أيضًا الشيخ العثماني في كتابه "رحمة الأمة في اختلاف الأئمة" ، ونص عبارته في ذلك: [وأجمعوا على أن الاستغفار والدعاء والصدقة والحج والعتق تنفع الميت ويصل إليه ثوابه، وقراءة القرآن عند القبر مستحبة] اهـ.

_________

ومن الآثار في ذلك عن السلف الصالح:

ما أخرجه ابن أبي شيبة في "المصنَّف" عن الإمام الشعبي رحمه الله قال: "كانَتِ الأنصارُ يقرؤون عند الميِّتِ بسورة البقرة"، وأخرجه الخلَّال في "القراءة على القبور" بلفظ: "كانت الأنصارُ إذا مات لهم مَيِّتٌ اختلفوا إلى قبره يقرؤون عنده القرآن".

وأخرج الخلَّال عن إبراهيم النخعي رحمه الله قال: لا بَأْسَ بقراءةِ القرآنِ في المقابِر، وأخرج أيضًا عن الحسن بن الصَّبَّاح الزعفراني قال: سأَلْتُ الشافعيَّ عن القراءة عند القبور، فقال: "لا بَأْسَ بِهَا"، وأخرج أيضًا عن عليِّ بن موسى الحداد قال: كنت مع أحمد بن حنبل ومحمد بن قدامة الجوهري في جنازة، فلما دُفِن الميِّتُ جلس رجلٌ ضريرٌ يقرأ عند القبر، فقال له أحمد: يا هذا! إن القراءةَ عند القبر بدعةٌ، فلما خرجنا مِن المقابر قال محمد بن قدامة لأحمد بن حنبل: يا أبا عبد الله! ما تقول في مُبَشِّرٍ الحَلَبِيِّ؟ قال: ثقة، قال –يعني أحمد–: كتبتَ عنه شيئًا؟ قال: نعم؛ أخبرني مُبَشِّرٌ عن عبد الرحمن بن العلاء بن اللجلاج عن أبيه: أنه أوصى إذا دُفِن أن يُقْرَأ عند رأسه بفاتحة البقرة وخاتمتها، وقال: سمعت ابن عمر رضي الله عنهما يوصي بذلك. فقال له أحمد: فارجع وقل للرجل يقرأ، وأخرج أيضًا عن العباس بن محمد الدُّوري أنه سأل يحيى بن معين عن القراءة على القبر، فحدَّثه بهذا الحديث.

_____________

• وقد نص أصحاب المذاهب المتبوعة على ذلك

#السادة_الحنفية 

: فجاء في "الفتاوى الهندية" على مذهب السادة الحنفية : [ويُستحب إذا دُفِن الميت أن يجلسوا ساعة عند القبر بعد الفراغ بقدر ما يُنحر جزورٌ ويقسم لحمها؛ يَتْلُونَ القرآن، ويَدْعُون للميت] اهـ، وذكر أن ذلك قول الإمام محمد بن الحسن رحمه الله، وأن مشايخ الحنفية أخذوا به.

#السادة_المالكية 

وأما السادة المالكية: فالمحققون منهم -وهو المعتمد عند متأخِّريهم- على جواز ذلك وأن ثواب القراءة يصل إلى الميت؛ ففي "حاشية العلامة الدسوقي على الشرح الكبير" : [وفي آخر نوازل ابن رشد في السؤال عن قوله تعالى: ﴿وَأَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إلَّا مَا سَعَى﴾، قال: وإن قرأ الرجل وأهدى ثواب قراءته للميت جاز ذلك وحصل للميت أجره. اهـ. وقال ابن هلال في نوازله: الذي أفتى به ابن رشد -وذهب إليه غيرُ واحدٍ مِن أئمتنا الأندَلُسِيِّين- أن الميت ينتفع بقراءة القرآن الكريم ويصل إليه نفعه، ويحصل له أجره إذا وهب القارئ ثوابه له، وبه جرى عمل المسلمين شرقًا وغربًا ووقفوا على ذلك أوقافًا واستمر عليه الأمر منذ أزمنةٍ سالفة، ثم قال: ومن اللطائف أن عز الدين بن عبد السلام الشافعي رُئِيَ في المنام بعد موته فقيل له: ما تقول فيما كنتَ تُنكِر مِن وصول ما يُهدَى مِن قراءة القرآن للموتى؟ فقال: هيهات وجدتُ الأمر على خلاف ما كنت أظن] اهـ.

وجاء في "النوازل الصغرى" لشيخ الجماعة سيدي المهدي الوزَّاني المالكي: [وأما القراءة على القبر: فنص ابن رشد في "الأجوبة"، وابن العربي في "أحكام القرآن" له، والقرطبي في "التذكرة" على أنه ينتفع بالقراءة، أعني الميت، سواء قرأ في القبر أو قرأ في البيت] اهـ. ونقله عن كثيرين من أئمة المالكية؛ كأبي سعيد بن لُبٍّ، وابن حبيب، وابن الحاجب، واللخمي، وابن عرفة، وابن المواق، وغيرهم.

#السادة_الشافعية 

أما السادة الشافعية: فقد قال الإمام النووي في "المجموع" :  [قال أصحابنا: ويُستحب للزائر أن يُسلِّم على المقابر، ويدعو لمن يزوره ولجميع أهل المقبرة، والأفضل أن يكون السلام والدعاء بما ثبت في الحديث، ويُسْتَحَبُّ أن يقرأ من القرآن ما تيسَّر ويدعو لهم عقبها، نصَّ عليه الشافعيُّ، واتفق عليه الأصحاب] اهـ.

وقال في "الأذكار" : [ويُسْتَحَبُّ أن يقعد عنده بعد الفراغ ساعةً قدر ما يُنحر جزور ويقسم لحمها، ويشتغل القاعدون بتلاوة القرآن، والدعاء للميت، والوعظ، وحكايات أهل الخير، وأحوال الصالحين. قال الشافعي والأصحاب: يُستحب أن يقرؤوا عنده شيئًا من القرآن؛ قالوا: فإن ختموا القرآن كله كان حسنًا] اهـ.

وقال في "رياض الصالحين" : [قال الشافعي رحمه الله: ويُستحب أن يُقرأ عنده شيءٌ مِن القرآن، وإن ختموا القرآن عنده كان حسنًا] اهـ.

#السادة_الحنابلة 

كذلك السادة الحنابلة؛ صرحوا بجواز ذلك.

قال العلامة المرداوي في "الإنصاف" :  [قوله (ولا تُكره القراءة على القبر في أصح الروايتين) وهذا المذهبُ، قاله في "الفروع" وغيره، ونصَّ عليه –يعني الإمام أحمد–، قال الشارح: هذا المشهور عن أحمد، قال الخلَّال وصاحبُه: المذهب روايةٌ واحدةٌ: لا تُكره، وعليه أكثر الأصحاب؛ منهم القاضي، وجزم به في "الوجيز" وغيره، وقدَّمه في "الفروع"، و"المغني"، و"الشرح"، وابن تميم، و"الفائق"، وغيرهم]

• ما ذكره الحافظ الذهبي في "سير أعلام النبلاء"  في ترجمة أبي جعفر الهاشمي الحنبلي (ت470هـ) شيخ الحنابلة في عصره؛ قال: [ودفن إلى جانب قبر الإمام أحمد، ولزم الناس قبره مدةً حتى قيل: خُتِم على قبره عشرة آلاف ختمة] اهـ.

حتى إن الشيخ ابن تيمية رحمه الله تعالى -وهو الذي ادَّعى أن قراءة القرآن على القبر بدعةٌ مخالفًا بذلك ما عليه عمل السلف والخلف ومخالفًا جدَّه الحافظ عبد الغني بن محمد بن الخضر بن تيمية (ت639هـ) في كتابه "إهداء القُرَب إلى ساكني التُّرَب"– قد ذكر أهل السير في ترجمته أن الناس اجتمعوا لختم القرآن له على قبره وفي بيوتهم كما ذكره ابن عبد الهادي الحنبلي وغيره .

والأدلة فى هذه المسألة أكثر من أن تحصى؛ أدلة كثيرة العدد، قوية السند، عظيمة المدد .

ദുൽഹിജ്ജ 9 ദിവസം നോമ്പ് അനുഷ്ടിക്കൽ പുണ്യമാണ്

 ദുൽഹിജ്ജ 9 ദിവസം നോമ്പ് അനുഷ്ടിക്കൽ പുണ്യമാണ്

റൗള 2/254

തുഹ്ഫ ശർ വാനി 3 /500

നിഹായ 3/237

നജ് മുൽ വഹാജ് 2 / 543

*مذهب السادة الشافعية* :

في صيام ذي الحجة .

*جاء في كتاب روضة الطالبين:*

- ومن المسنون صوم عشر ذي الحجة غير العيد

*وجاء في كتاب تحفة المحتاج بشرح المنهاج:*

- يُسن ، بل يتأكد صوم تسع ذي الحجة ؛ للخبر الصحيح المفضي لأفضليتها.

*جاء في كتاب نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج:*

- ويسن صوم الثمانية أيام قبل يوم عرفة كما صرح به في ( الروضة ) سواء في ذلك الحاج وغيره. 

*وجاء في كتاب النجم الوهاج بشرح المنهاج:*

- ومن المسنون :صوم عشر ذي الحجة.

 📚روضة الطالبين ( 2/ 254 ) 

تحفة المحتاج بشرح المنهاج، مع حواشي الشرواني، والعبادي ( 3/ 499 ـ 500 ) نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج، مع حواشي الشبراملسي، والمغربي الرشيدي ( 3 / 237 ) النجم الوهاج في شرح المنهاج ( 2/  

543 ) .

ദിക്റ് ഹൽഖ

 ദിക്റ് ഹൽഖ

ഇസ്ലാമിക ആദര്‍ശ പഠനത്തിന് ഇസ്ലാമിക് ഗ്ലോബല്‍ വോയ്സ് ബ്ലോഗ് ഉപയോഗപ്പെടുത്തുക* 

https://islamicglobalvoice.blogspot.in/?m=0

ദിക്റ് ഹൽഖ

കൂട്ടമായി ദിക്റ് ചൊല്ലുന്നതിനേ നബി(സ) പ്രോത്സാഹിപ്പിച്ചിട്ടുണ്ട്. ഇമാം തുർമുദി(റ) നിവേദനം ചെയ്യുന്നു:

" إِذَا مَرَرْتُمْ بِرِيَاضِ الْجَنَّةِ فَارْتَعُوا " ، قَالُوا : يَا رَسُولَ اللَّهِ وَمَا رِيَاضُ الْجَنَّةِ ؟ قَالَ : " حِلَقُ الذِّكْرِ " (سنن الترمذي: ٣٤٣٢)

നബ്(സ) പറഞ്ഞു : "നിങ്ങൾ സ്വർഗ്ഗ പൂന്തോപ്പുകളുടെ സമീപത്തുകൂടെ നടന്നു പോകുന്ന പക്ഷം അതുപയോഗപ്പെടുത്തുക". അവർ ചോദിച്ചു: "എന്താണ് സ്വർഗ്ഗത്തോപ്പുകൾ?". നബി(സ) പ്രതിവചിച്ചു: ദിക്റ്  ഹൽഖകളാണ്".(തുർമുദി 3432)

ഇമാം മുസ്ലിം റിപ്പോർട്ട്‌ ചെയ്ത ഒരു ഹദീസിൽ ഇപ്രകാരം കാണാം.

لَا يَقْعُدُ قَوْمٌ يَذْكُرُونَ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ إِلَّا حَفَّتْهُمُ الْمَلَائِكَةُ وَغَشِيَتْهُمُ الرَّحْمَةُ وَنَزَلَتْ عَلَيْهِمُ السَّكِينَةُ وَذَكَرَهُمُ اللَّهُ فِيمَنْ عِنْدَهُ (صحيح مسلم : ٤٨٦٨)

അല്ലാഹുവിനു ദിക്റ് ചൊല്ലിയിരിക്കുന്ന യാതൊരു ജനവിഭാഗത്തേയും മലക്കുകൾ വലയം ചെയ്യാതിരിക്കില്ല.അനുഗ്രഹം അവരെ പൊതിയും. അത് ശാന്തിയും സമാധാനവും അവരില അവതരിക്കും.അള്ളാഹു അവന്റെ ഇഷ്ടദാസന്മാരുടെ മുമ്പിൽ വെച്ച് അവരെ സ്മരിക്കുകയും ചെയ്യും".(മുസ്ലിം 4868).

ഇമാം അബൂദാവൂദ് (റ) നിവേദനം ചെയ്യുന്നു:

وعن أنس بن مالك رضي الله عنه قال : قال رسول الله -صلى الله عليه وسلم- : (( لأن أقعد مع قوم يذكرون الله من صلاة الغداة حتى تطلع الشمس أحب إلي من أربعة من ولد إسماعيل ولأن أقعد مع قوم يذكرون الله من صلاة العصر إلى أن تغرب الشمس أحب إلي من أن أعتق أربعة(سنن أبي داود: ٣١٨٢)

അനസ് (റ) യിൽ നിന്ന് നിവേദനം:  "നബി(സ) പറഞ്ഞു: "പ്രഭാത നിസ്കാരം മുതൽ സുര്യോദയം വരെ അല്ലാഹുവിന്റെ ദിക്റ് ചൊല്ലുന്നവരുടെ കൂടെയിരിക്കൽ ഇസ്മാഈൽ നബി(അ) യുടെ സന്താനങ്ങളിൽ നിന്ന് നാലുപേരെ മോചിപ്പിക്കുന്നതിനേക്കാൾ എനിക്കിഷ്ടമാണ്. അസ്വർ നിസ്കാരം മുതൽ സൂര്യൻ അസ്തമിക്കുന്നത് വരെ അല്ലാഹുവിനു ദിക്റ് ചൊല്ലുന്നവരുടെ കൂടെയിരിക്കൽ നാലുപേരെ മോചിപ്പിക്കുന്നതിനേക്കാൾ എനിക്കിഷ്ടമാണ്".(അബൂദാവൂദ് 3182)

ദിക്റ് ഹൽക സംഘടിപ്പിക്കുന്നതിന്റെയും അതിൽ പങ്കെടുക്കുന്നതിന്റെയും ശ്രേഷ്ടതകളാണ്  ഉപര്യുക്ത പ്രവാചക വചനങ്ങൾ നമ്മെ പഠിപ്പിക്കുന്നത്. ദിക്റ് ചൊല്ലാതെ അവരുടെ കൂട്ടത്തിൽ ഇരുന്നവർക്കും ഫലം ലഭിക്കുമെന്ന് ഹദീസിൽ വന്നിട്ടുണ്ട്. ഇമാം തുർമുദി (റ) നിവേദനം ചെയ്യുന്നു:

عن أبي سعيد الخدري قال قال رسول الله صلى الله عليه وسلم إن لله ملائكة سياحين في الأرض فضلا عن كتاب الناس فإذا وجدوا أقواما يذكرون الله تنادوا هلموا إلى بغيتكم فيجيئون فيحفون بهم إلى السماء الدنيا فيقول الله على أي شيء تركتم عبادي يصنعون فيقولون تركناهم يحمدونك ويمجدونك ويذكرونك قال فيقول فهل رأوني فيقولون لا قال فيقول فكيف لو رأوني قال فيقولون لو رأوك لكانوا أشد تحميدا وأشد تمجيدا وأشد لك ذكرا قال فيقول وأي شيء يطلبون قال فيقولون يطلبون الجنة قال فيقول وهل رأوها قال فيقولون لا قال فيقول فكيف لو رأوها قال فيقولون لو رأوها لكانوا أشد لها طلبا وأشد عليها حرصا قال فيقول فمن أي شيء يتعوذون قالوا يتعوذون من النار قال فيقول هل رأوها فيقولون لا فيقول فكيف لو رأوها فيقولون لو رأوها لكانوا أشد منها هربا وأشد منها خوفا وأشد منها تعوذا قال فيقول فإني أشهدكم أني قد غفرت لهم فيقولون إن فيهم فلانا الخطاء لم يردهم إنما جاءهم لحاجة فيقول هم القوم لا يشقى لهم جليس(جامع الترمذي: ٣٥٣٤)

അബൂസഈദുൽഖുദ് രിയ്യി(റ) യിൽ നിന്ന് നിവേദനം: നബി(സ) പറയുന്നു: നിശ്ചയം ജനങ്ങളുടെ നന്മ തിന്മകൾ രേഖപ്പെടുത്തുന്നവരല്ലാത്ത, ടൂറിസ്റ്റ്കളായ ചില മലക്കുകൾ അല്ലാഹുവിനുണ്ട്. അല്ലാഹുവിനു ദിക്റ് ചൊല്ലുന്ന ജനങ്ങൾ അവരുടെ ശ്രദ്ദയിൽ പെട്ടാൽ നിങ്ങളുടെ ലക്ഷ്യത്തിലേക്ക് വരൂ എന്ന് അവർ പരസ്പരം വിളിച്ചു പറയും. അങ്ങനെ അവർ വന്ന് ഒന്നാനാകാശം വരെ ദിക്റ് ചൊല്ലുന്ന ആളുകളെ അവർ പൊതിയും. അവർ തിരിച്ച് ചൊല്ലുമ്പോൾ അള്ളാഹു അവരോടു ചോദിക്കും. "എന്റെ അടിമകളെ എന്ത് ചെയ്യുന്ന അവസ്ഥയിലാണ് നിങ്ങൾ ഉപേക്ഷിച്ചത്?". അപ്പോൾ മലക്കുകൾ പറയും. "നിന്നെ സ്മരിക്കുന്നവരായും നിന്നെ ആദരിക്കുന്നവരായും നിന്നെ സ്തുതിക്കുന്നവരായും ഞങ്ങൾ അവരെ ഉപേക്ഷിച്ചു". നബി(സ) പറയുന്നു: അപ്പോൾ അല്ലാഹു അവരോടു ചോദിക്കും. "അവർ എന്നെ കണ്ടിട്ടുണ്ടോ?". അപ്പോൾ മലക്കുകൾ പറയും ഇല്ല. നബി(സ) പറയുന്നു: അപ്പോൾ അള്ളാഹു ചോദിക്കും.അവരെന്നെ കണ്ടാൽ എങ്ങനെയായിരിക്കും  അവസ്ഥ?. നബി(സ) പറയുന്നു: അപ്പോൾ മലക്കുകൾ പറയും അവർ നിന്നെ കാണുകയാണെങ്കിൽ ഇതിൽ കൂടുതലായി അവർ നിന്നെ സ്തുതിക്കുന്നതും ആദരിക്കുന്നതും വാഴ്ത്തിപറയുന്നതുമാണ്. നബി(സ) പറയുന്നു: അപ്പോൾ അള്ളാഹു ചോദിക്കും എന്താണ് അവർ ആവശ്യപ്പെടുന്നത്?. മലക്കുകൾ പറയും സ്വർഗ്ഗം. അപ്പോൾ അള്ളാഹു ചോദിക്കും അവർ സ്വർഗ്ഗം കണ്ടിട്ടുണ്ടോ: മലക്കുകൾ പറയും ഇല്ല. നബി(സ) പറയുന്നു: അപ്പോൾ അല്ലാഹു ചോദിക്കും. അവർ സ്വർഗ്ഗം കണ്ടിരുന്നുവെങ്കിൽ എന്തായിഒരിക്കും അവസ്ഥ?. മലക്കുകൾ പറയും: അവർ സ്വർഗ്ഗം കണ്ടിരുന്നുവെങ്കിൽ ഇതിൽ കൂടുതൽ അവരത് ആവശ്യപ്പെടുകയും അത് ലഭിക്കാൻ അത്യാഗ്രഹം പ്രകടിപ്പിക്കുകയും ചെയ്യുമായിരുന്നു. നബി(സ) പറയുന്നു: അപ്പോൾ അള്ളാഹു ചോദിക്കും. എന്തിൽ നിന്നാണ് അവർ കാവല ചോദിക്കുന്നത്?. മലക്കുകൾ പറയും നരകത്തിൽ നിന്ന്. അപ്പോൾ അള്ളാഹു ചോദിക്കും അവർ നരകം കണ്ടിരുന്നുവെങ്കിൽ  എന്തായിരിക്കും അവസ്ഥ?. അപ്പോൾ മലക്കുകൾ പറയും. അവർ നരകം കണ്ടിരുന്നുവെങ്കിൽ ഇതിൽ കൂടുതൽ അതിനെ ഭയപ്പെടുകയും കാവല തേടുകയും അതിൽ നിന്ന് ഓടി അകലുകയും ചെയ്യുമായിരുന്നു. നബി(സ) പറയുന്നു:  അപ്പോൾ അള്ളാഹു പറയും " നിശ്ചയം ഞാനവർക്ക് പൊറുത്തുകൊടുത്തിരിക്കുന്നു. അതിനു ഞിങ്ങളെ ഞാൻ സാക്ഷി നിറുത്തുന്നു". അപ്പോൾ മലക്കുകൾ പറയും. "അല്ലാഹുവേ, ദിക്റ് ചൊല്ലുക എന്ന ലക്ഷ്യത്തിലല്ലാതെ വന്ന ചിലരും അവരിലുണ്ടല്ലോ". അപ്പോൾ അള്ളാഹു പറയും "അവരുടെ കൂടെ പങ്കെടുത്തവർ പരാജയപ്പെടുകയില്ല". (തുർമുദി : 3524)

തുഹ്ഫത്തുൽ അഹ് വദി തന്നെ പറയട്ടെ;

وفي الحديث فضل مجالس الذكر والذاكرين وفضل الاجتماع على ذلك وأن جليسهم يندرج معهم في جميع ما يتفضل تعالى به عليهم إكراما لهم ، ولو لم يشاركهم في أصل الذكر(تحفة الأوذي ٨٩٧/٨)

ദിക്റിന്റെ സദസ്സുകളുടെയും ദിക്റ് ചൊല്ലുന്നവരുടെയും അതിനുവേണ്ടി സമ്മേളിക്കുന്നതിന്റെയും ശ്രേഷ്ടത പഠിപ്പിക്കുന്നതാണ് ഈ വചനം. ദിക്റ് ചൊല്ലുന്നവരുടെ കൂട്ടത്തിൽ ചേർന്നവൻ ദിക്റ് ചൊല്ലുന്നില്ലെങ്കിലും ചൊല്ല്ലുന്നവരെ ആദരിച്ച് അവര്ക്ക് നല്കുന്ന എല്ലാ കാരുണ്യങ്ങളും അവനും അല്ലാഹു ചെയ്തുകൊടുക്കുമെന്നും  ഈ ഹദീസ് പഠിപ്പിക്കുന്നു.(തുഹ്ഫത്തുൽ അഹ് വദി: 8/897)

കറാമത്ത് റാസി

 ﴿ثُمَّ بَعَثۡنَـٰهُمۡ لِنَعۡلَمَ أَیُّ ٱلۡحِزۡبَیۡنِ أَحۡصَىٰ لِمَا لَبِثُوۤا۟ أَمَدࣰا﴾ [الكهف ١٢]

المَسْألَةُ السّادِسَةُ: احْتَجَّ أصْحابُنا الصُّوفِيَّةُ بِهَذِهِ الآيَةِ عَلى صِحَّةِ القَوْلِ بِالكَراماتِ، وهو اسْتِدْلالٌ ظاهِرٌ، ونَذْكُرُ هَذِهِ المَسْألَةَ هَهُنا عَلى سَبِيلِ الِاسْتِقْصاءِ، فَنَقُولُ قَبْلَ الخَوْضِ في الدَّلِيلِ عَلى جَوازِ الكَراماتِ: نَفْتَقِرُ إلى تَقْدِيمِ مُقَدِّمَتَيْنِ:

المُقَدِّمَةُ الأُولى: في بَيانِ أنَّ الوَلِيَّ ما هو فَنَقُولُ: هَهُنا وجْهانِ:

الأوَّلُ: أنْ يَكُونَ فَعِيلًا مُبالَغَةً مِنَ الفاعِلِ كالعَلِيمِ والقَدِيرِ، فَيَكُونُ مَعْناهُ مِن تَوالَتْ طاعاتُهُ مِن غَيْرِ تَخَلُّلِ مَعْصِيَةٍ.

الثّانِي: أنْ يَكُونَ فَعِيلًا بِمَعْنى مَفْعُولٍ كَقَتِيلٍ وجَرِيحٍ بِمَعْنى مَقْتُولٍ ومَجْرُوحٍ، وهو الَّذِي يَتَوَلّى الحَقُّ سُبْحانَهُ حِفْظَهُ وحِراسَتَهُ عَلى التَّوالِي عَنْ كُلِّ أنْواعِ المَعاصِي ويُدِيمُ تَوْفِيقَهُ عَلى الطّاعاتِ.

واعْلَمْ أنَّ هَذا الِاسْمَ مَأْخُوذٌ مِن قَوْلِهِ: تَعالى: ﴿اللَّهُ ولِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا﴾ (البَقَرَةِ: ٢٥٧) وقَوْلِهِ: ﴿وهُوَ يَتَوَلّى الصّالِحِينَ﴾ (الأعْرافِ: ١٩٦) وقَوْلِهِ تَعالى: ﴿أنْتَ مَوْلانا فانْصُرْنا عَلى القَوْمِ الكافِرِينَ﴾ (البَقَرَةِ: ٢٨٦) وقَوْلِهِ: ﴿ذَلِكَ بِأنَّ اللَّهَ مَوْلى الَّذِينَ آمَنُوا وأنَّ الكافِرِينَ لا مَوْلى لَهُمْ﴾ (مُحَمَّدٍ: ١١) وقَوْلِهِ: ﴿إنَّما ولِيُّكُمُ اللَّهُ ورَسُولُهُ﴾ (المائِدَةِ: ٥٥) وأقُولُ: الوَلِيُّ هو القَرِيبُ في اللُّغَةِ، فَإذا كانَ العَبْدُ قَرِيبًا مِن حَضْرَةِ اللَّهِ بِسَبَبِ كَثْرَةِ طاعاتِهِ وكَثْرَةِ إخْلاصِهِ، وكانَ الرَّبُّ قَرِيبًا مِنهُ بِرَحْمَتِهِ وفَضْلِهِ وإحْسانِهِ، فَهُناكَ حَصَلَتِ الوِلايَةُ.

المُقَدِّمَةُ الثّانِيَةُ: إذا ظَهَرَ فِعْلٌ خارِقٌ لِلْعادَةِ عَلى الإنْسانِ، فَذاكَ إمّا أنْ يَكُونَ مَقْرُونًا بِالدَّعْوى أوْ لا مَعَ الدَّعْوى، والقِسْمُ الأوَّلُ وهو أنْ يَكُونَ مَعَ الدَّعْوى فَتِلْكَ الدَّعْوى إمّا أنْ تَكُونَ دَعْوى الإلَهِيَّةِ أوْ دَعْوى النُّبُوَّةِ أوْ دَعْوى الوِلايَةِ أوْ دَعْوى السِّحْرِ وطاعَةِ الشَّياطِينِ، فَهَذِهِ أرْبَعَةُ أقْسامٍ:

القِسْمُ الأوَّلُ: ادَّعاءُ الإلَهِيَّةِ، وجَوَّزَ أصْحابُنا ظُهُورَ خَوارِقِ العاداتِ عَلى يَدِهِ مِن غَيْرِ مُعارَضَةٍ كَما نُقِلَ أنَّ فِرْعَوْنَ كانَ يَدَّعِي الإلَهِيَّةَ، وكانَتْ تَظْهَرُ خَوارِقُ العاداتِ عَلى يَدِهِ، وكَما نُقِلْ ذَلِكَ أيْضًا في حَقِّ الدَّجّالِ، قالَ أصْحابُنا: وإنَّما جازَ ذَلِكَ لِأنَّ شَكْلَهُ وخِلْقَتَهُ تَدُلُّ عَلى كَذِبِهِ، فَظُهُورُ الخَوارِقِ عَلى يَدِهِ لا يُفْضِي إلى التَّلْبِيسِ.

والقِسْمُ الثّانِي: وهو ادِّعاءُ النُّبُوَّةِ، فَهَذا القِسْمُ عَلى قِسْمَيْنِ لِأنَّهُ إمّا أنْ يَكُونَ ذَلِكَ المُدَّعِي صادِقًا أوْ كاذِبًا، فَإنْ كانَ صادِقًا وجَبَ ظُهُورُ الخَوارِقِ عَلى يَدِهِ، وهَذا مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ بَيْنَ كُلِّ مَن أقَرَّ بِصِحَّةِ نُبُوَّةِ الأنْبِياءِ، وإنْ كانَ كاذِبًا لَمْ يَجُزْ ظُهُورُ الخَوارِقِ عَلى يَدِهِ، وبِتَقْدِيرِ أنْ تَظْهَرَ وجَبَ حُصُولُ المُعارَضَةِ.

وأمّا القِسْمُ الثّالِثُ: وهو ادِّعاءُ الوِلايَةِ والقائِلُونَ بِكَراماتِ الأوْلِياءِ اخْتَلَفُوا في أنَّهُ هَلْ يَجُوزُ أنْ يَدَّعِيَ الكَراماتِ، ثُمَّ إنَّها تَحْصُلُ عَلى وفْقِ دَعْواهُ أمْ لا ؟

وأمّا القِسْمُ الرّابِعُ: وهو ادِّعاءُ السِّحْرِ وطاعَةِ الشَّيْطانِ، فَعِنْدَ أصْحابِنا يَجُوزُ ظُهُورُ خَوارِقِ العاداتِ عَلى يَدِهِ، وعِنْدَ المُعْتَزِلَةِ لا يَجُوزُ.

وأمّا القِسْمُ الثّانِي: وهو أنْ تَظْهَرَ خَوارِقُ العاداتِ عَلى يَدِ إنْسانٍ مِن غَيْرِ شَيْءٍ مِنَ الدَّعاوى، فَذَلِكَ الإنْسانُ إمّا أنْ يَكُونَ صالِحًا مَرْضِيًّا عِنْدَ اللَّهِ، وإمّا أنْ يَكُونَ خَبِيثًا مُذْنِبًا.

والأوَّلُ هو القَوْلُ بِكَراماتِ الأوْلِياءِ، وقَدِ اتَّفَقَ أصْحابُنا عَلى جَوازِهِ، وأنْكَرَها المُعْتَزِلَةُ إلّا أبا الحُسَيْنِ البَصْرِيَّ وصاحِبُهُ مَحْمُودٌ الخَوارِزْمِيُّ.

وأمّا القِسْمُ الثّالِثُ: وهو أنْ تَظْهَرَ خَوارِقُ العاداتِ عَلى بَعْضِ مَن كانَ مَرْدُودًا عَنْ طاعَةِ اللَّهِ تَعالى، فَهَذا هو المُسَمّى بِالِاسْتِدْراجِ، فَهَذا تَفْصِيلُ الكَلامِ في هاتَيْنِ المُقَدِّمَتَيْنِ، إذا عَرَفْتَ ذَلِكَ، فَنَقُولُ: الَّذِي يَدُلُّ عَلى جَوازِ كَراماتِ الأوْلِياءِ القُرْآنُ والأخْبارُ والآثارُ والمَعْقُولُ، أمّا القُرْآنُ فالمُعْتَمَدُ فِيهِ عِنْدَنا آياتٌ:

الحُجَّةُ الأُولى: قِصَّةُ مَرْيَمَ عَلَيْها السَّلامُ، وقَدْ شَرَحْناها في سُورَةِ آلِ عِمْرانَ فَلا نُعِيدُها.

الحُجَّةُ الثّانِيَةُ: قِصَّةُ أصْحابِ الكَهْفِ وبَقاؤُهم في النَّوْمِ أحْياءً سالِمِينَ عَنِ الآفاتِ مُدَّةَ ثَلاثِمِائَةِ سَنَةٍ وتِسْعِ سِنِينَ، وأنَّهُ تَعالى كانَ يَعْصِمُهم مِن حَرِّ الشَّمْسِ، كَما قالَ: ﴿وتَحْسَبُهم أيْقاظًا وهم رُقُودٌ﴾ (الكَهْفِ: ١٨) إلى قَوْلِهِ: ﴿وتَرى الشَّمْسَ إذا طَلَعَتْ تَزاوَرُ عَنْ كَهْفِهِمْ ذاتَ اليَمِينِ﴾ (الكَهْفِ: ١٧) ومِنَ النّاسِ مَن تَمَسَّكَ في هَذِهِ المَسْألَةِ بِقَوْلِهِ تَعالى: ﴿قالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الكِتابِ أنا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أنْ يَرْتَدَّ إلَيْكَ طَرْفُكَ﴾ (النَّمْلِ: ٤٠) وقَدْ بَيَّنّا أنَّ ذَلِكَ الَّذِي كانَ عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الكِتابِ هو سُلَيْمانُ، فَسَقَطَ هَذا الِاسْتِدْلالُ، أجابَ القاضِي عَنْهُ بِأنْ قالَ: لا بُدَّ مِن أنْ يَكُونَ فِيهِمْ أوْ في ذَلِكَ الزَّمانِ نَبِيٌّ يَصِيرُ ذَلِكَ عِلْمًا لَهُ لِما فِيهِ مِن نَقْضِ العادَةِ كَسائِرِ المُعْجِزاتِ، قُلْنا: إنَّهُ يَسْتَحِيلُ أنْ تَكُونَ هَذِهِ الواقِعَةُ مُعْجِزَةً لِأحَدٍ مِنَ الأنْبِياءِ؛ لِأنَّ إقْدامَهم عَلى النَّوْمِ أمْرٌ غَيْرُ خارِقٍ لِلْعادَةِ حَتّى يُجْعَلَ ذَلِكَ مُعْجِزَةً؛ لِأنَّ النّاسَ لا يُصَدِّقُونَهُ في هَذِهِ الواقِعَةِ لِأنَّهم لا يَعْرِفُونَ كَوْنَهم صادِقِينَ في هَذِهِ الدَّعْوى إلّا إذا بَقُوا طُولَ هَذِهِ المُدَّةِ، وعَرَفُوا أنَّ هَؤُلاءِ الَّذِينَ جاءُوا في هَذا الوَقْتِ هُمُ الَّذِينَ نامُوا قَبْلَ ذَلِكَ بِثَلاثِمِائَةِ سِنِينَ وتِسْعِ سِنِينَ، وكُلُّ هَذِهِ الشَّرائِطِ لَمْ تُوجَدْ فامْتَنَعَ جَعْلُ هَذِهِ الواقِعَةِ مُعْجِزَةً لِأحَدٍ مِنَ الأنْبِياءِ، فَلَمْ يَبْقَ إلّا أنْ تُجْعَلَ كَرامَةً لِلْأوْلِياءِ وإحْسانًا إلَيْهِمْ، أمّا الأخْبارُ فَكَثِيرَةٌ:

الخَبَرُ الأوَّلُ: ما أُخْرِجَ في ”الصَّحِيحَيْنِ“ عَنْ أبِي هُرَيْرَةَ -رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ - أنَّ النَّبِيَّ -ﷺ- قالَ: «لَمْ يَتَكَلَّمْ في المَهْدِ إلّا ثَلاثَةٌ عِيسى ابْنُ مَرْيَمَ عَلَيْهِ السَّلامُ، وصَبِيٌّ في زَمَنِ جُرَيْجٍ النّاسِكِ وصَبِيٌّ آخَرُ، أمّا عِيسى فَقَدْ عَرَفْتُمُوهُ، وأمّا جُرَيْجٌ فَكانَ رَجُلًا عابِدًا بِبَنِي إسْرائِيلَ وكانَتْ لَهُ أُمٌّ فَكانَ يَوْمًا يُصَلِّي، إذِ اشْتاقَتْ إلَيْهِ أُمُّهُ، فَقالَتْ: يا جُرَيْجُ، فَقالَ: يا رَبِّ الصَّلاةُ خَيْرٌ أمْ رُؤْيَتُها ؟ ثُمَّ صَلّى فَدَعَتْهُ ثانِيًا، فَقالَ مِثْلَ ذَلِكَ، حَتّى قالَ ثَلاثَ مَرّاتٍ، وكانَ يُصَلِّي ويَدَعُها، فاشْتَدَّ ذَلِكَ عَلى أُمِّهِ قالَتْ: اللَّهُمَّ لا تُمِتْهُ حَتّى تُرِيَهُ المُومِساتِ، وكانَتْ زانِيَةٌ هُناكَ، فَقالَتْ لَهم: أنا أفْتِنُ جُرَيْجًا حَتّى يَزْنِيَ فَأتَتْهُ فَلَمْ تَقْدِرْ عَلى شَيْءٍ، وكانَ هُناكَ راعٍ يَأْوِي بِاللَّيْلِ إلى أصْلِ صَوْمَعَتِهِ، فَلَمّا أعْياها راوَدَتِ الرّاعِيَ عَلى نَفْسِها، فَأتاها فَوَلَدَتْ، ثُمَّ قالَتْ: ولَدِي هَذا مِن جُرَيْجٍ، فَأتاها بَنُو إسْرائِيلَ، وكَسَرُوا صَوْمَعَتَهُ وشَتَمُوهُ، فَصَلّى ودَعا، ثُمَّ نَخَسَ الغُلامَ، قالَ أبُو هُرَيْرَةَ: كَأنِّي أنْظُرُ إلى النَّبِيِّ -ﷺ- حِينَ قالَ بِيَدِهِ يا غُلامُ مَن أبُوكَ ؟ فَقالَ: الرّاعِي فَنَدِمَ القَوْمُ عَلى ما كانَ مِنهم واعْتَذَرُوا إلَيْهِ، وقالُوا: نَبْنِي صَوْمَعَتَكَ مِن ذَهَبٍ أوْ فِضَّةٍ فَأبى عَلَيْهِمْ، وبَناها كَما كانَتْ، وأمّا الصَّبِيُّ الآخَرُ فَإنَّ امْرَأةً كانَ مَعَها صَبِيٌّ لَها تُرْضِعُهُ، إذْ مَرَّ بِها شابٌّ جَمِيلٌ ذُو شارَةٍ حَسَنَةٍ، فَقالَتْ: اللَّهُمَّ اجْعَلِ ابْنِي مِثْلَ هَذا، فَقالَ الصَّبِيُّ: اللَّهُمَّ لا تَجْعَلْنِي مِثْلَهُ، ثُمَّ مَرَّتْ بِها امْرَأةٌ ذَكَرُوا أنَّها سَرَقَتْ وزَنَتْ وعُوقِبَتْ، فَقالَتْ: اللَّهُمَّ لا تَجْعَلِ ابْنِي مِثْلَ هَذا، فَقالَ الصَّبِيُّ: اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي مِثْلَها، فَقالَتْ لَهُ أُمُّهُ في ذَلِكَ: فَقالَ إنَّ الشّابَّ كانَ جَبّارًا مِنَ الجَبابِرَةِ، فَكَرِهْتُ أنْ أكُونَ مِثْلَهُ، وإنَّ هَذِهِ قِيلَ: إنَّها زَنَتْ ولَمْ تَزِنْ، وقِيلَ: إنَّها سَرَقَتْ ولَمْ تَسْرِقْ، وهي تَقُولُ: حَسْبِيَ اللَّهُ»  .

الخَبَرُ الثّانِي: وهو خَبَرُ الغارِ وهو مَشْهُورٌ في ”الصِّحاحِ“ عَنِ الزُّهْرِيِّ عَنْ سالِمٍ عَنِ ابْنِ عُمَرَ، قالَ: قالَ رَسُولُ اللَّهِ -ﷺ-: «انْطَلَقَ ثَلاثَةُ رَهْطٍ مِمَّنْ كانَ قَبْلَكم، فَأواهُمُ المَبِيتُ إلى غارٍ، فَدَخَلُوهُ، فانْحَدَرَتْ صَخْرَةٌ مِنَ الجَبَلِ وسَدَّتْ عَلَيْهِمْ بابَ الغارِ، فَقالُوا: واللَّهِ لا يُنْجِيكم مِن هَذِهِ الصَّخْرَةِ إلّا أنْ تَدْعُوا اللَّهَ بِصالِحِ أعْمالِكم، فَقالَ رَجُلٌ مِنهم: كانَ لِي أبَوانِ شَيْخانِ كَبِيرانِ، وكُنْتُ لا أغْبِقُ قَبْلَهُما، فَناما في ظِلِّ شَجَرَةٍ يَوْمًا فَلَمْ أبْرَحْ عَنْهُما، وحَلَبْتُ لَهُما غَبُوقَهُما، فَجِئْتُهُما بِهِ، فَوَجَدْتُهُما نائِمِينَ فَكَرِهْتُ أنْ أُوقِظَهُما وكَرِهْتُ أنْ أُغْبِقَ قَبْلَهُما، فَقُمْتُ والقَدَحُ في يَدِي أنْتَظِرُ اسْتِيقاظَهُما حَتّى ظَهَرَ الفَجْرُ فاسْتَيْقَظا، فَشَرِبا غَبُوقَهُما، اللَّهُمَّ إنْ كُنْتُ فَعَلْتُ هَذا ابْتِغاءَ وجْهِكَ، فافْرُجْ عَنّا ما نَحْنُ فِيهِ مِن هَذِهِ الصَّخْرَةِ، فانْفَرَجَتِ انْفِراجًا لا يَسْتَطِيعُونَ الخُرُوجَ مِنهُ، ثُمَّ قالَ الآخَرُ: كانَتْ لِي ابْنَةَ عَمٍّ وكانَتْ أحَبَّ النّاسِ إلَيَّ، فَراوَدْتُها عَنْ نَفْسِها فامْتَنَعَتْ حَتّى ألَمَّتْ بِها سَنَةٌ مِنَ السِّنِينَ، فَجاءَتْنِي وأعْطَيْتُها مالًا عَظِيمًا عَلى أنْ تُخَلِّيَ بَيْنِي وبَيْنَ نَفْسِها، فَلَمّا قَدِرْتُ عَلَيْها، قالَتْ: لا يَجُوزُ لَكَ أنْ تَفُكَّ الخاتَمَ إلّا بِحَقِّها، فَتَحَرَّجْتُ مِن ذَلِكَ العَمَلِ وتَرَكْتُها وتَرَكْتُ المالَ مَعَها، اللَّهُمَّ إنْ كُنْتُ فَعَلْتُ ذَلِكَ ابْتِغاءَ وجْهِكَ فافْرُجْ عَنّا ما نَحْنُ فِيهِ، فانْفَرَجَتِ الصَّخْرَةُ، غَيْرَ أنَّهم لا يَسْتَطِيعُونَ الخُرُوجَ مِنهُ، قالَ رَسُولُ اللَّهِ -ﷺ- ثُمَّ قالَ الثّالِثُ: اللَّهُمَّ إنِّي اسْتَأْجَرْتُ أُجَراءَ فَأعْطَيْتُهم أُجُورَهم غَيْرَ رَجُلٍ واحِدٍ تَرَكَ الَّذِي لَهُ وذَهَبَ، فَثَمَّرْتُ أجْرَهُ حَتّى كَثُرَتْ مِنهُ الأمْوالُ، فَجاءَنِي بَعْدَ حِينٍ، وقالَ: يا عَبْدَ اللَّهِ أدِّ إلَيَّ أُجْرَتِي، فَقُلْتُ لَهُ: كُلُّ ما تَرى مِن أُجْرَتِكَ مِنَ الإبِلِ والغَنَمِ والرَّقِيقِ، فَقالَ: يا عَبْدَ اللَّهِ أتَسْتَهْزِئُ بِي ؟ فَقُلْتُ: إنِّي لا أسْتَهْزِئُ بِكَ، فَأخَذَ ذَلِكَ كُلَّهُ، اللَّهُمَّ إنْ كُنْتُ فَعَلْتُ ذَلِكَ ابْتِغاءَ وجْهِكَ فافْرُجْ عَنّا ما نَحْنُ فِيهِ، فانْفَرَجَتِ الصَّخْرَةُ عَنِ الغارِ فَخَرَجُوا يَمْشُونَ»  .

وهَذا حَدِيثٌ حَسَنٌ صَحِيحٌ مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ.

الخَبَرُ الثّالِثُ: قَوْلُهُ -ﷺ-: «رُبَّ أشْعَثَ أغْبَرَ ذِي طِمْرَيْنِ لا يَؤْبَهُ لَهُ لَوْ أقْسَمَ عَلى اللَّهِ لَأبَرَّهُ»  ولَمْ يُفَرِّقْ بَيْنَ شَيْءٍ وشَيْءٍ فِيما يُقْسِمُ بِهِ عَلى اللَّهِ.

الخَبَرُ الرّابِعُ: رَوى سَعِيدُ بْنُ المُسَيَّبِ عَنْ أبِي هُرَيْرَةَ -رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ - عَنِ النَّبِيِّ -ﷺ-: «بَيْنا رَجُلٌ يَسُوقُ بَقَرَةً قَدْ حَمَلَ عَلَيْها، فالتَفَتَتْ إلَيْهِ البَقَرَةُ، فَقالَتْ: إنِّي لَمْ أُخْلَقْ لِهَذا، وإنَّما خُلِقْتُ لِلْحَرْثِ، فَقالَ النّاسُ: سُبْحانَ اللَّهِ بَقَرَةٌ تَتَكَلَّمُ، فَقالَ النَّبِيُّ -ﷺ-: آمَنتُ بِهَذا أنا وأبُو بَكْرٍ وعُمَرُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُما»  .

الخَبَرُ الخامِسُ: عَنْ أبِي هُرَيْرَةَ عَنِ النَّبِيِّ -ﷺ- قالَ: «بَيْنَما رَجُلٌ يَسْمَعُ رَعْدًا أوْ صَوْتًا في السَّحابِ: أنِ اسْقِ حَدِيقَةَ فُلانٍ، قالَ: فَعَدَوْتُ إلى تِلْكَ الحَدِيقَةِ، فَإذا رَجُلٌ قائِمٌ فِيها، فَقُلْتُ لَهُ: ما اسْمُكَ ؟ قالَ: فُلانُ بْنُ فُلانِ بْنِ فُلانٍ، قُلْتُ: فَما تَصْنَعُ بِحَدِيقَتِكَ هَذِهِ إذا صَرَمْتَها ؟ قالَ: ولِمَ تَسْألُ عَنْ ذَلِكَ ؟ قُلْتُ: لِأنِّي سَمِعْتُ صَوْتًا في السَّحابِ أنِ اسْقِ حَدِيقَةَ فُلانٍ، قالَ: أمّا إذْ قُلْتَ: فَإنِّي أجْعَلُها أثْلاثًا، فَأجْعَلُ لِنَفْسِي وأهْلِي ثُلْثًا، وأجْعَلُ لِلْمَساكِينِ وابْنِ السَّبِيلِ ثُلْثًا، وأُنْفِقُ عَلَيْها ثُلْثًا»  .

أمّا الآثارُ: فَلْنَبْدَأْ بِما نُقِلَ أنَّهُ ظَهَرَ عَنِ الخُلَفاءِ الرّاشِدِينَ مِنَ الكَراماتِ، ثُمَّ بِما ظَهَرَ عَنْ سائِرِ الصَّحابَةِ.

أمّا أبُو بَكْرٍ -رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ - فَمِن كَراماتِهِ أنَّهُ لَمّا حُمِلَتْ جِنازَتُهُ إلى بابِ قَبْرِ النَّبِيِّ -ﷺ- ونُودِيَ السَّلامُ عَلَيْكَ يا رَسُولَ اللَّهِ، هَذا أبُو بَكْرٍ بِالبابِ، فَإذا البابُ قَدِ انْفَتَحَ، وإذا بِهاتِفٍ يَهْتِفُ مِنَ القَبْرِ: أدْخِلُوا الحَبِيبَ إلى الحَبِيبِ. وأمّا عُمَرُ -رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ - فَقَدْ ظَهَرَتْ أنْواعٌ كَثِيرَةٌ مِن كَراماتِهِ، وأحَدُها ما رُوِيَ أنَّهُ بَعَثَ جَيْشًا وأمَّرَ عَلَيْهِمْ رَجُلًا يُدْعى سارِيَةَ بْنَ الحُصَيْنِ، فَبَيْنا عُمَرُ يَوْمَ الجُمُعَةِ يَخْطُبُ جَعَلَ يَصِيحُ في خُطْبَتِهِ، وهو عَلى المِنبَرِ: يا سارِيَةُ الجَبَلَ الجَبَلَ، قالَ عَلِيُّ بْنُ أبِي طالِبٍ كَرَّمَ اللَّهُ وجْهَهُ: فَكَتَبْتُ تارِيخَ تِلْكَ الكَلِمَةِ، فَقَدِمَ رَسُولُ مَقْدِمِ الجَيْشِ، فَقالَ: يا أمِيرَ المُؤْمِنِينَ غَزَوْنا يَوْمَ الجُمُعَةِ في وقْتِ الخُطْبَةِ، فَهَزَمُونا فَإذا بِإنْسانٍ يَصِيحُ يا سارِيَةُ الجَبَلَ الجَبَلَ، فَأسْنَدْنا ظُهُورَنا إلى الجَبَلِ، فَهَزَمَ اللَّهُ الكُفّارَ وظَفِرْنا بِالغَنائِمِ العَظِيمَةِ بِبَرَكَةِ ذَلِكَ الصَّوْتِ، قُلْتُ: سَمِعْتُ بَعْضَ المُذَكِّرِينَ قالَ: كانَ ذَلِكَ مُعْجِزَةً لِمُحَمَّدٍ -ﷺ- لِأنَّهُ «قالَ لِأبِي بَكْرٍ وعُمَرَ أنْتُما مِنِّي بِمَنزِلَةِ السَّمْعِ والبَصَرِ»، فَلَمّا كانَ عُمَرُ بِمَنزِلَةِ البَصَرِ لِمُحَمَّدٍ -ﷺ-، لا جَرَمَ قَدِرَ عَلى أنْ يَرى مِن ذَلِكَ البُعْدِ العَظِيمِ.

الثّانِي: رُوِيَ أنَّ نِيلَ مِصْرَ كانَ في الجاهِلِيَّةِ يَقِفُ في كُلِّ سَنَةٍ مَرَّةً واحِدَةً، وكانَ لا يَجْرِي حَتّى يُلْقى فِيهِ جارِيَةٌ واحِدَةٌ حَسْناءُ، فَلَمّا جاءَ الإسْلامُ كَتَبَ عَمْرُو بْنُ العاصِ بِهَذِهِ الواقِعَةِ إلى عُمَرَ، فَكَتَبَ عُمَرُ عَلى خَزَفَةٍ: أيُّها النِّيلُ إنْ كُنْتَ تَجْرِي بِأمْرِ اللَّهِ فاجْرِ، وإنْ كُنْتَ تَجْرِي بِأمْرِكَ، فَلا حاجَةَ بِنا إلَيْكَ! فَأُلْقِيَتْ تِلْكَ الخَزَفَةُ في النِّيلِ فَجَرى ولَمْ يَقِفْ بَعْدَ ذَلِكَ.

الثّالِثُ: وقَعَتِ الزَّلْزَلَةُ في المَدِينَةِ فَضَرَبَ عُمَرُ الدِّرَّةَ عَلى الأرْضِ، وقالَ: اسْكُنِي بِإذْنِ اللَّهِ، فَسَكَنَتْ وما حَدَثَتِ الزَّلْزَلَةُ بِالمَدِينَةِ بَعْدَ ذَلِكَ.

الرّابِعُ: وقَعَتِ النّارُ في بَعْضِ دَوْرِ المَدِينَةِ فَكَتَبَ عُمَرُ عَلى خَزَفَةٍ: يا نارُ اسْكُنِي بِإذْنِ اللَّهِ، فَألْقَوْها في النّارِ فانْطَفَأتْ في الحالِ.

الخامِسُ: رُوِيَ أنَّ رَسُولَ مَلِكِ الرُّومِ جاءَ إلى عُمَرَ فَطَلَبَ دارَهُ فَظَنَّ أنَّ دارَهُ مِثْلُ قُصُورِ المُلُوكِ، فَقالُوا: لَيْسَ لَهُ ذَلِكَ، وإنَّما هو في الصَّحْراءِ يَضْرِبُ اللَّبِنَ، فَلَمّا ذَهَبَ إلى الصَّحْراءِ رَأى عُمَرَ -رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ - وضَعَ دِرَّتَهُ تَحْتَ رَأْسِهِ، ونامَ عَلى التُّرابِ، فَعَجِبَ الرَّسُولُ مِن ذَلِكَ، وقالَ: إنَّ أهْلَ الشَّرْقِ والغَرْبِ يَخافُونَ مِن هَذا الإنْسانِ وهو عَلى هَذِهِ الصِّفَةِ! ثُمَّ قالَ في نَفْسِهِ: إنِّي وجَدْتُهُ خالِيًا فَأقْتُلُهُ وأُخَلِّصُ النّاسَ مِنهُ. فَلَمّا رَفَعَ السَّيْفَ أخْرَجَ اللَّهُ مِنَ الأرْضِ أسَدَيْنِ فَقَصَداهُ، فَخافَ وألْقى السَّيْفَ مِن يَدِهِ، وانْتَبَهَ عُمَرُ ولَمْ يَرَ شَيْئًا، فَسَألَهُ عَنِ الحالِ، فَذَكَرَ لَهُ الواقِعَةَ وأسْلَمَ، وأقُولُ: هَذِهِ الوَقائِعُ رُوِيَتْ بِالآحادِ، وهَهُنا ما هو مَعْلُومٌ بِالتَّواتُرِ وهو أنَّهُ مَعَ بُعْدِهِ عَنْ زِينَةِ الدُّنْيا واحْتِرازِهِ عَنِ التَّكَلُّفاتِ والتَّهْوِيلاتِ ساسَ الشَّرْقَ والغَرْبَ وقَلَبَ المَمالِكَ والدُّوَلَ لَوْ نَظَرْتَ في كُتُبِ التَّوارِيخِ عَلِمْتُ أنَّهُ لَمْ يَتَّفِقْ لِأحَدٍ مِن أوَّلِ عَهْدِ آدَمَ إلى الآنِ ما تَيَسَّرَ لَهُ، فَإنَّهُ مَعَ غايَةِ بُعْدِهِ عَنِ التَّكَلُّفاتِ، كَيْفَ قَدَرَ عَلى تِلْكَ السِّياساتِ ؟ ولا شَكَّ أنَّ هَذا مِن أعْظَمِ الكَراماتِ.

وأمّا عُثْمانُ -رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ - فَرَوى أنَسٌ قالَ: سِرْتُ في الطَّرِيقِ، فَرَفَعْتُ عَيْنِي إلى امْرَأةٍ ثُمَّ دَخَلْتُ عَلى عُثْمانَ، فَقالَ: ما لِي أراكم تَدْخُلُونَ عَلَيَّ وآثارُ الزِّنا ظاهِرَةٌ عَلَيْكم ؟ فَقُلْتُ: أجاءَ الوَحْيُ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ -ﷺ- فَقالَ: لا، ولَكِنْ فِراسَةٌ صادِقَةٌ.

الثّانِي: أنَّهُ لَمّا طُعِنَ بِالسَّيْفِ، فَأوَّلُ قَطْرَةٍ مِن دَمِهِ سَقَطَتْ وقَعَتْ عَلى المُصْحَفِ عَلى قَوْلِهِ تَعالى: ﴿فَسَيَكْفِيكَهُمُ اللَّهُ وهو السَّمِيعُ العَلِيمُ﴾ . (البَقَرَةِ: ١٣٧) .

الثّالِثُ: أنَّ جَهْجاهًا الغِفارِيَّ انْتَزَعَ العَصا مِن يَدِ عُثْمانَ وكَسَرَها عَلى رُكْبَتِهِ، فَوَقَعَتِ الأكَلَةُ في رُكْبَتِهِ.

وأمّا عَلِيٌّ كَرَّمَ اللَّهُ وجْهَهُ فَيُرْوى أنَّ واحِدًا مِن مُحِبِّيهِ سَرَقَ وكانَ عَبْدًا أسْوَدَ، فَأُتِيَ بِهِ إلى عَلِيٍّ، فَقالَ لَهُ: أسَرَقْتَ ؟ قالَ: نَعَمْ، فَقَطَعَ يَدَهُ فانْصَرَفَ مِن عِنْدِ عَلِيٍّ عَلَيْهِ السَّلامُ، فَلَقِيَهُ سَلْمانُ الفارِسِيُّ وابْنُ الكَرّا، فَقالَ ابْنُ الكَرّا: مَن قَطَعَ يَدَكَ ؟ فَقالَ: أمِيرُ المُؤْمِنِينَ، ويَعْسُوبُ المُسْلِمِينَ، وخَتَنُ الرَّسُولِ، وزَوْجُ البَتُولِ، فَقالَ: قَطَعَ يَدَكَ وتَمْدَحُهُ ؟ فَقالَ: ولِمَ لا أمْدَحُهُ، وقَدْ قَطَعَ يَدِي بِحَقٍّ، وخَلَّصَنِي مِنَ النّارِ ؟ ! فَسَمِعَ سَلْمانُ ذَلِكَ، فَأخْبَرَ بِهِ عَلِيًّا فَدَعا الأسْوَدَ، ووَضَعَ يَدَهُ عَلى ساعِدِهِ، وغَطّاهُ بِمَندِيلٍ، ودَعا بِدَعَواتٍ، فَسَمِعْنا صَوْتًا مِنَ السَّماءِ: ارْفَعِ الرِّداءَ عَنِ اليَدِ، فَرَفَعْناهُ، فَإذا اليَدُ قَدْ بَرَأتْ بِإذْنِ اللَّهِ تَعالى وجَمِيلِ صُنْعِهِ.

أمّا سائِرُ الصَّحابَةِ فَأحْوالُهم في هَذا البابِ كَثِيرَةٌ، فَنَذْكُرُ مِنها شَيْئًا قَلِيلًا.

الأوَّلُ: رَوى مُحَمَّدُ بْنُ المُنْكَدِرِ عَنْ سَفِينَةَ مَوْلى رَسُولِ اللَّهِ -ﷺ- قالَ: رَكِبْتُ البَحْرَ فانْكَسَرَتْ سَفِينَتِي الَّتِي كُنْتُ فِيها فَرَكِبْتُ لَوْحًا مِن ألْواحِها، فَطَرَحَنِي اللَّوْحُ في خَيْسَةٍ فِيها أسَدٌ، فَخَرَجَ الأسَدُ إلَيَّ يُرِيدُنِي، فَقُلْتُ: يا أبا الحارِثِ أنا مَوْلى رَسُولِ اللَّهِ -ﷺ- فَتَقَدَّمْ ودَلَّنِي عَلى الطَّرِيقِ، ثُمَّ هَمْهَمَ، فَظَنَنْتُ أنَّهُ يُوَدِّعُنِي ورَجَعَ.

الثّانِي: رَوى ثابِتٌ عَنْ أنَسٍ أنَّ أُسَيْدَ بْنَ حُضَيْرٍ ورَجُلًا آخَرَ مِنَ الأنْصارِ تَحَدَّثا عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ -ﷺ- في حاجَةٍ لَهُما حَتّى ذَهَبَ مِنَ اللَّيْلِ زَمانٌ، ثُمَّ خَرَجا مِن عِنْدِهِ وكانَتِ اللَّيْلَةُ شَدِيدَةَ الظُّلْمَةِ، وفي يَدِ كُلٍّ واحِدٍ مِنهُما عَصا، فَأضاءَتْ عَصا أحَدِهِما لَهُما حَتّى مَشَيا في ضَوْئِها، فَلَمّا انْفَرَقَ بَيْنَهُما الطَّرِيقُ أضاءَتْ لِلْآخَرِ عَصاهُ، فَمَشى في ضَوْئِها حَتّى بَلَغَ مَنزِلَهُ.

الثّالِثُ: قالُوا لِخالِدِ بْنِ الوَلِيدِ: إنَّ في عَسْكَرِكَ مَن يَشْرَبُ الخَمْرَ، فَرَكِبَ فَرَسَهُ لَيْلَةً فَطافَ بِالعَسْكَرِ، فَلَقِيَ رَجُلًا عَلى فَرَسٍ ومَعَهُ زِقُّ خَمْرٍ، فَقالَ ما هَذا ؟ قالَ: خَلٌّ، فَقالَ خالِدٌ: اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ خَلًّا. فَذَهَبَ الرَّجُلُ إلى أصْحابِهِ، فَقالَ: أتَيْتُكم بِخَمْرٍ ما شَرِبَتِ العَرَبُ مِثْلَها، فَلَمّا فَتَحُوا فَإذا هو خَلٌّ، فَقالُوا: واللَّهِ ما جِئْتَنا إلّا بِخَلٍّ ؟ فَقالَ: هَذا واللَّهِ دُعاءُ خالِدِ بْنِ الوَلِيدِ.

الرّابِعُ: الواقِعَةُ المَشْهُورَةُ وهي أنَّ خالِدَ بْنَ الوَلِيدِ أكَلَ كَفًّا مِنَ السُّمِّ عَلى اسْمِ اللَّهِ وما ضَرَّهُ.

الخامِسُ: رُوِيَ أنَّ ابْنَ عُمَرَ كانَ في بَعْضِ أسْفارِهِ، فَلَقِيَ جَماعَةً وقَفُوا عَلى الطَّرِيقِ مِن خَوْفِ السَّبُعِ، فَطَرَدَ السَّبُعَ مِن طَرِيقِهِمْ، ثُمَّ قالَ: إنَّما يُسَلَّطُ عَلى ابْنِ آدَمَ ما يَخافُهُ، ولَوْ أنَّهُ لَمْ يَخَفْ غَيْرَ اللَّهِ لَما سُلِّطَ عَلَيْهِ شَيْءٌ.

السّادِسُ: رُوِيَ «أنَّ النَّبِيَّ -ﷺ- بَعَثَ العَلاءَ بْنَ الحَضْرَمِيِّ» في غَزاةٍ فَحالَ بَيْنَهم وبَيْنَ المَطْلُوبِ قِطْعَةٌ مِنَ البَحْرِ، فَدَعا بِاسْمِ اللَّهِ الأعْظَمِ، ومَشَوْا عَلى الماءِ، وفي كُتُبِ الصُّوفِيَّةِ مِن هَذا البابِ رِواياتٌ مُتَجاوِزَةٌ عَنِ الحَدِّ والحَصْرِ، فَمَن أرادَها طالَعَها.

وأمّا الدَّلائِلُ العَقْلِيَّةُ القَطْعِيَّةُ عَلى جَوازِ الكَراماتِ، فَمِن وُجُوهٍ:

الحُجَّةُ الأُولى: أنَّ العَبْدَ ولِيُّ اللَّهِ، قالَ اللَّهُ تَعالى: ﴿ألا إنَّ أوْلِياءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ ولا هم يَحْزَنُونَ﴾ (يُونُسَ: ٦٢) والرَّبُّ ولِيُّ العَبْدِ، قالَ تَعالى: ﴿اللَّهُ ولِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا﴾ (البَقَرَةِ: ٢٥٧) وقالَ: ﴿وهُوَ يَتَوَلّى الصّالِحِينَ﴾ (الأعْرافِ: ١٩٦) وقالَ: ﴿إنَّما ولِيُّكُمُ اللَّهُ ورَسُولُهُ﴾ (المائِدَةِ: ٥٥) وقالَ: ﴿أنْتَ مَوْلانا﴾ (البَقَرَةِ: ٢٨٦) وقالَ: ﴿ذَلِكَ بِأنَّ اللَّهَ مَوْلى الَّذِينَ آمَنُوا﴾ (مُحَمَّدٍ: ١١) فَثَبَتَ أنَّ الرَّبَّ ولِيُّ العَبْدِ وأنَّ العَبْدَ ولِيُّ الرَّبِّ، وأيْضًا الرَّبُّ حَبِيبُ العَبْدِ والعَبْدُ حَبِيبُ الرَّبِّ، قالَ تَعالى: ﴿يُحِبُّهم ويُحِبُّونَهُ﴾ (المائِدَةِ: ٥٤) وقالَ: ﴿والَّذِينَ آمَنُوا أشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ﴾ (البَقَرَةِ: ١٦٥) وقالَ: ﴿إنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوّابِينَ ويُحِبُّ المُتَطَهِّرِينَ﴾ (البَقَرَةِ: ٢٢٢) وإذا ثَبَتَ هَذا فَنَقُولُ: العَبْدُ إذا بَلَغَ في الطّاعَةِ إلى حَيْثُ يَفْعَلُ كُلَّ ما أمَرَهُ اللَّهُ وكُلَّ ما فِيهِ رِضاهُ وتَرَكَ كُلَّ ما نَهى اللَّهُ وزَجَرَ عَنْهُ، فَكَيْفَ يَبْعُدُ أنْ يَفْعَلَ الرَّبُّ الرَّحِيمُ الكَرِيمُ مَرَّةً واحِدَةً ما يُرِيدُهُ العَبْدُ ؟ بَلْ هو أوْلى لِأنَّ العَبْدَ مَعَ لُؤْمِهِ وعَجْزِهِ لَمّا فَعَلَ كُلَّ ما يُرِيدُهُ اللَّهُ ويَأْمُرُهُ بِهِ، فَلَأنْ يَفْعَلَ الرَّبُّ الرَّحِيمُ مَرَّةً واحِدَةً ما أرادَهُ العَبْدُ كانَ أوْلى، ولِهَذا قالَ تَعالى: ﴿وأوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ﴾ (البَقَرَةِ: ٤٠) .

الحُجَّةُ الثّانِيَةُ: لَوِ امْتَنَعَ إظْهارُ الكَرامَةِ لَكانَ ذَلِكَ، إمّا لِأجْلِ أنَّ اللَّهَ لَيْسَ أهْلًا لَأنْ يَفْعَلَ مِثْلَ هَذا الفِعْلِ، أوْ لِأجْلِ أنَّ المُؤْمِنَ لَيْسَ أهْلًا لِأنْ يُعْطِيَهُ اللَّهُ هَذِهِ العَطِيَّةَ، والأوَّلُ قَدْحٌ فَيُقَدِّرُهُ اللَّهُ وهو كُفْرٌ، والثّانِي باطِلٌ فَإنَّ مَعْرِفَةَ ذاتِ اللَّهِ وصِفاتِهِ وأفْعالِهِ وأحْكامِهِ وأسْمائِهِ ومَحَبَّةَ اللَّهِ وطاعاتَهُ والمُواظَبَةَ عَلى ذِكْرِ تَقْدِيسِهِ وتَمْجِيدِهِ وتَهْلِيلِهِ أشْرَفُ مِن إعْطاءِ رَغِيفٍ واحِدٍ في مَفازَةٍ أوْ تَسْخِيرِ حَيَّةٍ أوْ أسَدٍ، فَلَمّا أعْطى المَعْرِفَةَ والمَحَبَّةَ والذِّكْرَ والشُّكْرَ مِن غَيْرِ سُؤالٍ فَلَأنْ يُعْطِيَهُ رَغِيفًا في مَفازَةٍ فَأيُّ بُعْدٍ فِيهِ ؟

الحُجَّةُ الثّالِثَةُ: قالَ النَّبِيُّ -ﷺ- حِكايَةً عَنْ رَبِّ العِزَّةِ: «”ما تَقَرَّبَ عَبْدٌ إلَيَّ بِمِثْلِ أداءِ ما افْتَرَضْتُ عَلَيْهِ، ولا يَزالُ يَتَقَرَّبُ إلَيَّ بِالنَّوافِلِ حَتّى أُحِبَّهُ فَإذا أحْبَبْتُهُ كُنْتُ لَهُ سَمْعًا وبَصَرًا ولِسانًا وقَلْبًا ويَدًا ورِجْلًا، بِي يَسْمَعُ وبِي يُبْصِرُ وبِي يَنْطِقُ وبِي يَمْشِي“»  وهَذا الخَبَرُ يَدُلُّ عَلى أنَّهُ لَمْ يَبْقَ في سَمْعِهِمْ نَصِيبٌ لِغَيْرِ اللَّهِ ولا في بَصَرِهِمْ ولا في سائِرِ أعْضائِهِمْ، إذْ لَوْ بَقِيَ هُناكَ نَصِيبٌ لِغَيْرِ اللَّهِ لَما قالَ: أنا سَمْعُهُ وبَصَرُهُ، إذا ثَبَتَ هَذا، فَنَقُولُ: لا شَكَّ أنَّ هَذا المَقامَ أشْرَفُ مِن تَسْخِيرِ الحَيَّةِ والسَّبُعِ وإعْطاءِ الرَّغِيفِ وعُنْقُودٍ مِنَ العِنَبِ أوْ شَرْبَةٍ مِنَ الماءِ، فَلَمّا أوْصَلَ اللَّهُ بِرَحْمَتِهِ عَبْدَهُ إلى هَذِهِ الدَّرَجاتِ العالِيَةِ، فَأيُّ بُعْدٍ في أنْ يُعْطِيَهُ رَغِيفًا واحِدًا أوْ شَرْبَةَ ماءٍ في مَفازَةٍ ؟

الحُجَّةُ الرّابِعَةُ: قالَ عَلَيْهِ السَّلامُ حاكِيًا عَنْ رَبِّ العِزَّةِ: «”مَن آذى لِي ولِيًّا فَقَدْ بارَزَنِي بِالمُحارَبَةِ“»  فَجَعَلَ إيذاءَ الوَلِيِّ قائِمًا مَقامَ إيذائِهِ، وهَذا قَرِيبٌ مِن قَوْلِهِ تَعالى: ﴿إنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ﴾ (الفَتْحِ: ١٠) وقالَ: ﴿وما كانَ لِمُؤْمِنٍ ولا مُؤْمِنَةٍ إذا قَضى اللَّهُ ورَسُولُهُ أمْرًا﴾ (الأحْزابِ: ٣٦) وقالَ: ﴿إنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ ورَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ في الدُّنْيا والآخِرَةِ﴾ (الأحْزابِ: ٥٧) فَجَعَلَ بَيْعَةَ مُحَمَّدٍ -ﷺ- بَيْعَةً مَعَ اللَّهِ، ورِضاءَ مُحَمَّدٍ -ﷺ- رِضاءَ اللَّهِ، وإيذاءَ مُحَمَّدٍ -ﷺ- إيذاءَ اللَّهِ، فَلا جَرَمَ كانَتْ دَرَجَةُ مُحَمَّدٍ -ﷺ- أعْلى الدَّرَجاتِ إلى أبْلَغِ الغاياتِ فَكَذا هَهُنا لَمّا قالَ: «”مَن آذى لِي ولِيًّا فَقَدْ بارَزَنِي بِالمُحارَبَةِ“»  دَلَّ ذَلِكَ عَلى أنَّهُ تَعالى جَعَلَ إيذاءَ الوَلِيِّ قائِمًا مَقامَ إيذاءِ نَفْسِهِ، ويَتَأكَّدُ هَذا بِالخَبَرِ المَشْهُورِ أنَّهُ تَعالى يَقُولُ يَوْمَ القِيامَةِ: «مَرِضْتَ فَلَمْ تَعُدْنِي، اسْتَسْقَيْتُكَ فَما سَقَيْتَنِي، اسْتَطْعَمْتُكَ فَما أطْعَمْتَنِي، فَيَقُولُ: يا رَبِّ كَيْفَ أفْعَلُ هَذا وأنْتَ رَبُّ العالَمِينَ ؟ فَيَقُولُ: إنَّ عَبْدِي فُلانًا مَرِضَ، فَلَمْ تَعُدْهُ، أما عَلِمْتَ أنَّكَ لَوْ عُدْتَهُ لَوَجَدْتَ ذَلِكَ عِنْدِي»  وكَذا في السَّقْيِ والإطْعامِ، فَدَلَّتْ هَذِهِ الأخْبارُ عَلى أنَّ أوْلِياءَ اللَّهِ يَبْلُغُونَ إلى هَذِهِ الدَّرَجاتِ، فَأيُّ بُعْدٍ في أنْ يُعْطِيَهُ اللَّهُ كِسْرَةَ خُبْزٍ أوْ شَرْبَةَ ماءٍ أوْ يُسَخِّرَ لَهُ كَلْبًا أوْ ورْدًا.

الحُجَّةُ الخامِسَةُ: أنّا نُشاهِدُ في العُرْفِ أنَّ مَن خَصَّهُ المَلِكُ بِالخِدْمَةِ الخاصَّةِ وأذِنَ لَهُ في الدُّخُولِ عَلَيْهِ في مَجْلِسِ الأُنْسِ، فَقَدْ يَخُصُّهُ أيْضًا بِأنْ يُقَدِّرَهُ عَلى ما لا يَقْدِرُ عَلَيْهِ غَيْرُهُ، بَلِ العَقْلُ السَّلِيمُ يَشْهَدُ بِأنَّهُ مَتى حَصَلَ ذَلِكَ القُرْبُ، فَإنَّهُ يَتْبَعُهُ هَذِهِ المَناصِبُ، فَجَعَلَ القُرْبَ أصْلًا والمَنصِبَ تَبَعًا، وأعْظَمُ المُلُوكِ هو رَبُّ العالَمِينَ، فَإذا شَرَّفَ عَبْدًا بِأنَّهُ أوْصَلَهُ إلى عَتَباتِ خِدْمَتِهِ ودَرَجاتِ كَرامَتِهِ، وأوْقَفَهُ عَلى أسْرارِ مَعْرِفَتِهِ، ورَفَعَ حُجُبَ البُعْدِ بَيْنَهُ وبَيْنَ نَفْسِهِ، وأجْلَسَهُ عَلى بِساطِ قُرْبِهِ، فَأيُّ بُعْدٍ في أنْ يُظْهِرَ بَعْضَ تِلْكَ الكَراماتِ في هَذا العالَمِ مَعَ أنَّ كُلَّ هَذا العالَمِ بِالنِّسْبَةِ إلى ذَرَّةٍ مِن تِلْكَ السِّعاداتِ الرُّوحانِيَّةِ والمَعارِفِ الرَّبّانِيَّةِ كالعَدَمِ المَحْضِ.

الحُجَّةُ السّادِسَةُ: لا شَكَّ أنَّ المُتَوَلِّيَ لِلْأفْعالِ هو الرُّوحُ لا البَدَنُ، ولا شَكَّ أنَّ مَعْرِفَةَ اللَّهِ تَعالى لِلرَّوْحِ كالرُّوحِ لِلْبَدَنِ عَلى ما قَرَّرْناهُ في تَفْسِيرِ قَوْلِهِ تَعالى: ﴿يُنَزِّلُ المَلائِكَةَ بِالرُّوحِ مِن أمْرِهِ﴾ (النَّحْلِ: ٢) وقالَ عَلَيْهِ السَّلامُ: «”أبِيتُ عِنْدَ رَبِّي يُطْعِمُنِي ويَسْقِينِي“»  ولِهَذا المَعْنى نَرى أنَّ كُلَّ مَن كانَ أكْثَرَ عِلْمًا بِأحْوالِ عالَمِ الغَيْبِ كانَ أقْوى قَلْبًا وأقَلَّ ضَعْفًا، ولِهَذا قالَ عَلِيُّ بْنُ أبِي طالِبٍ كَرَّمَ اللَّهُ وجْهَهُ: واللَّهِ ما قَلَعْتُ بابَ خَيْبَرَ بِقُوَّةٍ جَسَدانِيَّةٍ، ولَكِنْ بِقُوَّةٍ رَبّانِيَّةٍ. وذَلِكَ لِأنَّ عَلِيًّا كَرَّمَ اللَّهُ وجْهَهُ في ذَلِكَ الوَقْتِ انْقَطَعَ نَظَرُهُ عَنْ عالَمِ الأجْسادِ وأشْرَقَتِ المَلائِكَةُ بِأنْوارِ عالَمِ الكِبْرِياءِ، فَتَقَوّى رُوحُهُ وتَشَبَّهَ بِجَواهِرِ الأرْواحِ المَلَكِيَّةِ، وتَلَأْلَأتْ فِيهِ أضْواءُ عالَمِ القُدُسِ والعَظَمَةِ، فَلا جَرَمَ حَصَلَ لَهُ مِنَ القُدْرَةِ ما قَدَرَ بِها عَلى ما لَمْ يَقْدِرْ عَلَيْهِ غَيْرُهُ، وكَذَلِكَ العَبْدُ إذا واظَبَ عَلى الطّاعاتِ بَلَغَ إلى المَقامِ الَّذِي يَقُولُ اللَّهُ: كُنْتُ لَهُ سَمْعًا وبَصَرًا، فَإذا صارَ نُورُ جَلالِ اللَّهِ سَمْعًا لَهُ سَمِعَ القَرِيبَ والبَعِيدَ، وإذا صارَ ذَلِكَ النُّورُ بَصَرًا لَهُ رَأى القَرِيبَ والبَعِيدَ، وإذا صارَ ذَلِكَ النُّورُ يَدًا لَهُ قَدَرَ عَلى التَّصَرُّفِ في الصَّعْبِ والسَّهْلِ والبَعِيدِ والقَرِيبِ.

الحُجَّةُ السّابِعَةُ: وهي مَبْنِيَّةٌ عَلى القَوانِينِ العَقْلِيَّةِ الحِكْمِيَّةُ، وهي أنّا قَدْ بَيَّنّا أنَّ جَوْهَرَ الرُّوحِ لَيْسَ مِن جِنْسِ الأجْسامِ الكائِنَةِ الفاسِدَةِ المُتَعَرِّضَةِ لِلتَّفَرُّقِ والتَّمَزُّقِ، بَلْ هو مِن جِنْسِ جَواهِرِ المَلائِكَةِ وسُكّانِ عالَمِ السَّماواتِ ونَوْعِ المُقَدَّسِينَ المُطَهَّرِينَ، إلّا أنَّهُ لَمّا تَعَلَّقَ بِهَذا البَدَنِ واسْتَغْرَقَ في تَدْبِيرِهِ صارَ في ذَلِكَ الِاسْتِغْراقِ إلى حَيْثُ نَسِيَ الوَطَنَ الأوَّلَ والمَسْكَنَ المُتَقَدِّمَ، وصارَ بِالكُلِّيَّةِ مُتَشَبِّهًا بِهَذا الجِسْمِ الفاسِدِ، فَضَعُفَتْ قُوَّتُهُ وذَهَبَتْ مُكْنَتُهُ، ولَمْ يَقْدِرْ عَلى شَيْءٍ مِنَ الأفْعالِ، أمّا إذا اسْتَأْنَسَتْ بِمَعْرِفَةِ اللَّهِ ومَحَبَّتِهِ، وقَلَّ انْغِماسُها في تَدْبِيرِ هَذا البَدَنِ، وأشْرَقَتْ عَلَيْها أنْوارُ الأرْواحِ السَّماوِيَّةِ العَرْشِيَّةِ المُقَدَّسَةِ، وفاضَتْ عَلَيْها مِن تِلْكَ الأنْوارِ قَوِيَتْ عَلى التَّصَرُّفِ في أجْسامِ هَذا العالَمِ مِثْلَ قُوَّةِ الأرْواحِ الفَلَكِيَّةِ عَلى هَذِهِ الأعْمالِ، وذَلِكَ هو الكَراماتُ، وفِيهِ دَقِيقَةٌ أُخْرى وهي أنَّ مَذْهَبَنا: أنَّ الأرْواحَ البَشَرِيَّةَ مُخْتَلِفَةٌ بِالماهِيَّةِ فَفِيها القَوِيَّةُ والضَّعِيفَةُ، وفِيها النُّورانِيَّةُ والكَدِرَةُ، وفِيها الحُرَّةُ والنَّذْلَةُ، والأرْواحُ الفَلَكِيَّةُ أيْضًا كَذَلِكَ، ألا تَرى إلى جِبْرِيلَ كَيْفَ قالَ اللَّهُ في وصْفِهِ: ﴿إنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ﴾ ﴿ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي العَرْشِ مَكِينٍ﴾ ﴿مُطاعٍ ثَمَّ أمِينٍ﴾ (التَّكْوِيرِ:١٩ - ٢١) وقالَ في قَوْمٍ آخَرِينَ مِنَ المَلائِكَةِ: ﴿وكَمْ مِن مَلَكٍ في السَّماواتِ لا تُغْنِي شَفاعَتُهم شَيْئًا﴾ ( النَّجْمِ: ٢٦) فَكَذا هَهُنا فَإذا اتَّفَقَ في نَفْسٍ مِنَ النُّفُوسِ كَوْنُها قَوِيَّةً القُوَّةَ القُدُسِيَّةَ العُنْصُرِيَّةَ، مُشْرِقَةَ الجَوْهَرِ عُلْوِيَّةَ الطَّبِيعَةِ، ثُمَّ انْضافَ إلَيْها أنْواعُ الرِّياضاتِ الَّتِي تُزِيلُ عَنْ وجْهِها غُبْرَةَ عالَمِ الكَوْنِ والفَسادِ أشْرَقَتْ وتَلَأْلَأتْ وقَوِيَتْ عَلى التَّصَرُّفِ في هَيُولِيِّ عالَمِ الكَوْنِ والفَسادِ بِإعانَةِ نُورِ مَعْرِفَةِ الحَضْرَةِ الصَّمَدِيَّةِ، وتَقْوِيَةِ أضْواءِ حَضْرَةِ الجَلالِ والعِزَّةِ، ولْنَقْبِضْ هَهُنا عَنانَ البَيانِ، فَإنَّ وراءَها أسْرارًا دَقِيقَةً وأحْوالًا عَمِيقَةً مَن لَمْ يَصِلْ إلَيْها لَمْ يُصَدِّقْ بِها، ونَسْألُ اللَّهَ الإعانَةَ عَلى إدْراكِ الخَيْراتِ.

* * *

واحْتَجَّ المُنْكِرُونَ لِلْكَراماتِ بِوُجُوهٍ:

الشُّبْهَةُ الأُولى: -وهِيَ الَّتِي عَلَيْها يُعَوِّلُونَ وبِها يُضِلُّونَ- أنَّ ظُهُورَ الخارِقِ لِلْعادَةِ جَعَلَهُ اللَّهُ دَلِيلًا عَلى النُّبُوَّةِ، فَلَوْ حَصَلَ لِغَيْرِ نَبِيٍّ لَبَطَلَتْ هَذِهِ الدَّلالَةُ؛ لِأنَّ حُصُولَ الدَّلِيلِ مَعَ عَدَمِ المَدْلُولِ يَقْدَحُ في كَوْنِهِ دَلِيلًا، وذَلِكَ باطِلٌ.

والشُّبْهَةُ الثّانِيَةُ: تَمَسَّكُوا بِقَوْلِهِ عَلَيْهِ السَّلامُ حِكايَةً عَنِ اللَّهِ سُبْحانَهُ: «”لَنْ يَتَقَرَّبَ المُتَقَرِّبُونَ إلَيَّ بِمِثْلِ أداءِ ما افْتَرَضْتُ عَلَيْهِمْ“»  قالُوا: هَذا يَدُلُّ عَلى أنَّ التَّقَرُّبَ إلى اللَّهِ بِأداءِ الفَرائِضِ أعْظَمُ مِنَ التَّقَرُّبِ إلَيْهِ بِأداءِ النَّوافِلِ، ثُمَّ إنَّ المُتَقَرِّبَ إلَيْهِ بِأداءِ الفَرائِضِ لا يَحْصُلُ لَهُ شَيْءٌ مِنَ الكَراماتِ، فالمُتَقَرِّبُ إلَيْهِ بِأداءِ النَّوافِلِ أوْلى أنْ لا يَحْصُلَ لَهُ ذَلِكَ.

الشُّبْهَةُ الثّالِثَةُ: تَمَسَّكُوا بِقَوْلِهِ تَعالى: ﴿وتَحْمِلُ أثْقالَكم إلى بَلَدٍ لَمْ تَكُونُوا بالِغِيهِ إلّا بِشِقِّ الأنْفُسِ﴾ (النَّحْلِ: ٧) والقَوْلُ بِأنَّ الوَلِيَّ يَنْتَقِلُ مِن بَلَدٍ إلى بَلَدٍ بَعِيدٍ -لا عَلى الوَجْهِ- طَعْنٌ في هَذِهِ الآيَةِ، وأيْضًا أنَّ مُحَمَّدًا -ﷺ- لَمْ يَصِلْ مِن مَكَّةَ إلى المَدِينَةِ إلّا في أيّامٍ كَثِيرَةٍ مَعَ التَّعَبِ الشَّدِيدِ، فَكَيْفَ يُعْقَلُ أنْ يُقالَ: إنَّ الوَلِيَّ يَنْتَقِلُ مِن بَلَدِ نَفْسِهِ إلى الحَجِّ في يَوْمٍ واحِدٍ.

الشُّبْهَةُ الرّابِعَةُ: قالُوا: هَذا الوَلِيُّ الَّذِي تَظْهَرُ عَلَيْهِ الكَراماتُ إذا ادَّعى عَلى إنْسانٍ دِرْهَمًا فَهَلْ نُطالِبُهُ بِالبَيِّنَةِ أمْ لا ؟ فَإنْ طالَبْناهُ بِالبَيِّنَةِ كانَ عَبَثًا لِأنَّ ظُهُورَ الكَراماتِ عَلَيْهِ يَدُلُّ عَلى أنَّهُ لا يَكْذِبُ، ومَعَ قِيامِ الدَّلِيلِ القاطِعِ كَيْفَ يُطْلَبُ الدَّلِيلُ الظَّنِّيُّ ؟ وإنْ لَمْ نُطالِبْهُ بِها ؟ فَقَدْ تَرَكْنا قَوْلَهُ عَلَيْهِ السَّلامُ: «”البَيِّنَةُ عَلى المُدَّعِي“»  فَهَذا يَدُلُّ عَلى أنَّ القَوْلَ بِالكَرامَةِ باطِلٌ.

الشُّبْهَةُ الخامِسَةُ: إذا جازَ ظُهُورُ الكَرامَةِ عَلى بَعْضِ الأوْلِياءِ جازَ ظُهُورُها عَلى الباقِينَ، فَإذا كَثُرَتِ الكَراماتُ حَتّى خَرَقَتِ العادَةَ جَرَتْ وفْقًا لِلْعادَةِ، وذَلِكَ يَقْدَحُ في المُعْجِزَةِ والكَرامَةِ.

والجَوابُ عَنِ الشُّبْهَةِ الأُولى: أنَّ النّاسَ اخْتَلَفُوا في أنَّهُ هَلْ يَجُوزُ لِلْوَلِيِّ دَعْوى الوِلايَةِ ؟ فَقالَ قَوْمٌ مِنَ المُحَقِّقِينَ: أنَّ ذَلِكَ لا يَجُوزُ، فَعَلى هَذا القَوْلِ يَكُونُ الفَرْقُ بَيْنَ المُعْجِزاتِ والكَراماتِ أنَّ المُعْجِزَةَ تَكُونُ مَسْبُوقَةً بِدَعْوى النُّبُوَّةِ، والكَرامَةُ لا تَكُونُ مَسْبُوقَةً بِدَعْوى الوِلايَةِ، والسَّبَبُ في هَذا الفَرْقِ أنَّ الأنْبِياءَ عَلَيْهِمُ السَّلامُ إنَّما بُعِثُوا إلى الخَلْقِ لِيَصِيرُوا دُعاةً لِلْخَلْقِ مِنَ الكُفْرِ إلى الإيمانِ ومِنَ المَعْصِيَةِ إلى الطّاعَةِ، فَلَوْ لَمْ تَظْهَرْ دَعْوى النُّبُوَّةِ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهِ وإذا لَمْ يُؤْمِنُوا بِهِ بَقُوا عَلى الكُفْرِ، وإذا ادَّعَوُا النُّبُوَّةَ وأظْهَرُوا المُعْجِزَةَ آمَنَ القَوْمُ بِهِمْ، فَإقْدامُ الأنْبِياءِ عَلى دَعْوى النُّبُوَّةِ لَيْسَ الغَرَضُ مِنهُ تَعْظِيمَ النَّفْسِ، بَلِ المَقْصُودُ مِنهُ إظْهارُ الشَّفَقَةِ عَلى الخَلْقِ حَتّى يَنْتَقِلُوا مِنَ الكُفْرِ إلى الإيمانِ، أمّا ثُبُوتُ الوِلايَةِ لِلْوَلِيِّ فَلَيْسَ الجَهْلُ بِها كُفْرًا ولا مَعْرِفَتُها إيمانًا، فَكانَ دَعْوى الوِلايَةِ طَلَبًا لِشَهْوَةِ النَّفْسِ، فَعَلِمْنا أنَّ النَّبِيَّ يَجِبُ عَلَيْهِ إظْهارُ دَعْوى النُّبُوَّةِ والوَلِيُّ لا يَجُوزُ لَهُ دَعْوى الوِلايَةِ فَظَهَرَ الفَرْقُ، أمّا الَّذِينَ قالُوا: يَجُوزُ لِلْوَلِيِّ دَعْوى الوِلايَةِ، فَقَدْ ذَكَرُوا الفَرْقَ بَيْنَ المُعْجِزَةِ والكَرامَةِ مِن وُجُوهٍ:

الأوَّلُ: أنَّ ظُهُورَ الفِعْلِ الخارِقِ لِلْعادَةِ يَدُلُّ عَلى كَوْنِ ذَلِكَ الإنْسانِ مُبَرَّءًا عَنِ المَعْصِيَةِ، ثُمَّ إنِ اقْتَرَنَ هَذا الفِعْلُ بِادِّعاءِ النُّبُوَّةِ دَلَّ عَلى كَوْنِهِ صادِقًا في دَعْوى النُّبُوَّةِ، وإنِ اقْتَرَنَ بِادِّعاءِ الوِلايَةِ دَلَّ عَلى كَوْنِهِ صادِقًا في دَعْوى الوِلايَةِ، وبِهَذا الطَّرِيقِ لا يَكُونُ ظُهُورُ الكَرامَةِ عَلى الأوْلِياءِ طَعْنًا في مُعْجِزاتِ الأنْبِياءِ عَلَيْهِمُ السَّلامُ.

الثّانِي: أنَّ النَّبِيَّ -ﷺ- يَدَّعِي المُعْجِزَةَ ويَقْطَعُ بِها، والوَلِيُّ إذا ادَّعى الكَرامَةَ لا يَقْطَعُ بِها؛ لِأنَّ المُعْجِزَةَ يَجِبُ ظُهُورُها، أمّا الكَرامَةُ، فَلا يَجِبُ ظُهُورُها.

الثّالِثُ: أنَّهُ يَجِبُ نَفْيُ المُعارَضَةِ عَنِ المُعْجِزَةِ، ولا يُجِبْ نَفْيُها عَنِ الكَرامَةِ.

الرّابِعُ: أنّا لا نُجَوِّزُ ظُهُورَ الكَرامَةِ عَلى الوَلِيِّ عِنْدَ ادِّعاءِ الوِلايَةِ إلّا إذا أقَرَّ عِنْدَ تِلْكَ الدَّعْوى بِكَوْنِهِ عَلى دِينِ ذَلِكَ النَّبِيِّ، ومَتى كانَ الأمْرُ كَذَلِكَ صارَتْ تِلْكَ الكَرامَةُ مُعْجِزَةً لِذَلِكَ النَّبِيِّ ومُؤَكِّدَةً لِرِسالَتِهِ، وبِهَذا التَّقْدِيرِ لا يَكُونُ ظُهُورُ الكَرامَةِ طاعِنًا في نُبُوَّةِ النَّبِيِّ بَلْ يَصِيرُ مُقَوِّيًا لَها.

والجَوابُ عَنِ الشُّبْهَةِ الثّانِيَةِ: أنَّ التَّقَرُّبَ بِالفَرائِضِ وحْدَها أكْمَلُ مِنَ التَّقَرُّبِ بِالنَّوافِلِ، أمّا الوَلِيُّ فَإنَّما يَكُونُ ولِيًّا إذا كانَ آتِيًا بِالفَرائِضِ والنَّوافِلِ، ولا شَكَّ أنَّهُ يَكُونُ حالُهُ أتَمَّ مِن حالِ مَنِ اقْتَصَرَ عَلى الفَرائِضِ، فَظَهَرَ الفَرْقُ.

والجَوابُ عَلى الشُّبْهَةِ الثّالِثَةِ: أنَّ قَوْلَهُ تَعالى: ﴿وتَحْمِلُ أثْقالَكم إلى بَلَدٍ لَمْ تَكُونُوا بالِغِيهِ إلّا بِشِقِّ الأنْفُسِ﴾ مَحْمُولٌ عَلى المَعْهُودِ المُتَعارَفِ، وكَراماتُ الأوْلِياءِ أحْوالٌ نادِرَةٌ، فَتَصِيرُ كالمُسْتَثْناةِ عَنْ ذَلِكَ العُمُومِ، وهَذا هو ”الجَوابُ“ عَنِ الشُّبْهَةِ الرّابِعَةِ، وهي التَّمَسُّكُ بِقَوْلِهِ عَلَيْهِ السَّلامُ: «البَيِّنَةُ عَلى المُدَّعِي»  .

والجَوابُ عَنِ الشُّبْهَةِ الخامِسَةِ: أنَّ المُطِيعِينَ فِيهِمْ قِلَّةٌ، كَما قالَ تَعالى: ﴿وقَلِيلٌ مِن عِبادِيَ الشَّكُورُ﴾ (سَبَأٍ: ١٣) وكَما قالَ إبْلِيسُ: ﴿ولا تَجِدُ أكْثَرَهم شاكِرِينَ﴾ (الأعْرافِ: ١٧) وإذا حَصَلَتِ القِلَّةُ فِيهِمْ لَمْ يَكُنْ ما يَظْهَرُ عَلَيْهِمْ مِنَ الكَراماتِ في الأوْقاتِ النّادِرَةِ قادِحًا في كَوْنِها عَلى خِلافِ العادَةِ.

* * *

المَسْألَةُ السّابِعَةُ: في الفَرْقِ بَيْنَ الكَراماتِ والِاسْتِدْراجِ، اعْلَمْ أنَّ مَن أرادَ شَيْئًا فَأعْطاهُ اللَّهُ مُرادَهُ لَمْ يَدُلَّ ذَلِكَ عَلى كَوْنِ ذَلِكَ العَبْدِ وجِيهًا عِنْدَ اللَّهِ تَعالى، سَواءٌ كانَتِ العَطِيَّةُ عَلى وفْقِ العادَةِ أوْ لَمْ تَكُنْ عَلى وفْقِ العادَةِ، بَلْ قَدْ يَكُونُ ذَلِكَ إكْرامًا لِلْعَبْدِ، وقَدْ يَكُونُ اسْتِدْراجًا لَهُ، ولِهَذا الِاسْتِدْراجِ أسْماءٌ كَثِيرَةٌ مِنَ القُرْآنِ:

أحَدُها: الِاسْتِدْراجُ قالَ اللَّهُ تَعالى: ﴿سَنَسْتَدْرِجُهم مِن حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ﴾ (القَلَمِ: ٤٤) ومَعْنى الِاسْتِدْراجِ أنْ يُعْطِيَهُ اللَّهُ كُلَّ ما يُرِيدُهُ في الدُّنْيا لِيَزْدادَ غَيُّهُ وضَلالُهُ وجَهْلُهُ وعِنادُهُ، فَيَزْدادَ كُلَّ يَوْمٍ بُعْدًا مِنَ اللَّهِ وتَحْقِيقُهُ: أنَّهُ ثَبَتَ في العُلُومِ العَقْلِيَّةِ أنَّ تَكَرُّرَ الأفْعالِ سَبَبٌ لِحُصُولِ المَلَكَةِ الرّاسِخَةِ، فَإذا مالَ قَلْبُ العَبْدِ إلى الدُّنْيا، ثُمَّ أعْطاهُ اللَّهُ مُرادَهُ، فَحِينَئِذٍ يَصِلُ الطّالِبُ إلى المَطْلُوبِ، وذَلِكَ يُوجِبُ حُصُولَ اللَّذَّةِ، وحُصُولُ اللَّذَّةِ يَزِيدُ في المَيْلِ، وحُصُولُ المَيْلِ يُوجِبُ مَزِيدَ السَّعْيِ، ولا يَزالُ يَتَأدّى كُلُّ واحِدٍ مِنهُما إلى الآخَرِ وتَتَقَوّى كُلُّ واحِدَةٍ مِن هاتَيْنِ الحالَتَيْنِ دَرَجَةً فَدَرَجَةً، ومَعْلُومٌ أنَّ الِاشْتِغالَ بِهَذِهِ اللَّذّاتِ العاجِلَةِ مانِعٌ عَنْ مَقاماتِ المُكاشَفاتِ ودَرَجاتِ المَعارِفِ، فَلا جَرَمَ يَزْدادُ بُعْدُهُ عَنِ اللَّهِ دَرَجَةً فَدَرَجَةً إلى أنْ يَتَكامَلَ، فَهَذا هو الِاسْتِدْراجُ.

وثانِيها: المَكْرُ قالَ تَعالى: ﴿فَلا يَأْمَنُ مَكْرَ اللَّهِ إلّا القَوْمُ الخاسِرُونَ﴾ (الأعْرافِ: ٩٩)، ﴿ومَكَرُوا ومَكَرَ اللَّهُ واللَّهُ خَيْرُ الماكِرِينَ﴾ (آلِ عِمْرانَ: ٥٤) وقالَ: ﴿ومَكَرُوا مَكْرًا ومَكَرْنا مَكْرًا وهم لا يَشْعُرُونَ﴾ (النَّمْلِ: ٥٠) .

وثالِثُها: الكَيْدُ قالَ تَعالى: ﴿يُخادِعُونَ اللَّهَ وهو خادِعُهُمْ﴾ (النِّساءِ: ١٤٢) وقالَ: ﴿يُخادِعُونَ اللَّهَ والَّذِينَ آمَنُوا وما يَخْدَعُونَ إلّا أنْفُسَهُمْ﴾ (البَقَرَةِ: ٩) .

ورابِعُها: الإمْلاءُ، قالَ تَعالى: ﴿ولا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أنَّما نُمْلِي لَهم خَيْرٌ لِأنْفُسِهِمْ إنَّما نُمْلِي لَهم لِيَزْدادُوا إثْمًا﴾ (آلِ عِمْرانَ: ١٧٨) .

وخامِسُها: الإهْلاكُ قالَ تَعالى: ﴿حَتّى إذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أخَذْناهُمْ﴾ (الأنْعامِ: ٤٤) وقالَ في فِرْعَوْنَ: ﴿واسْتَكْبَرَ هو وجُنُودُهُ في الأرْضِ بِغَيْرِ الحَقِّ وظَنُّوا أنَّهم إلَيْنا لا يُرْجَعُونَ﴾ ﴿فَأخَذْناهُ وجُنُودَهُ فَنَبَذْناهم في اليَمِّ﴾ (القَصَصِ: ٤٠) فَظَهَرَ بِهَذِهِ الآياتِ أنَّ الإيصالَ إلى المُراداتِ لا يَدُلُّ عَلى كَمالِ الدَّرَجاتِ والفَوْزِ بِالخَيْراتِ، بَقِيَ عَلَيْنا أنْ نَذْكُرَ الفَرْقَ بَيْنَ الكَراماتِ وبَيْنَ الِاسْتِدْراجاتِ، فَنَقُولُ: إنَّ صاحِبَ الكَرامَةِ لا يَسْتَأْنِسُ بِتِلْكَ الكَرامَةِ بَلْ عِنْدَ ظُهُورِ الكَرامَةِ يَصِيرُ خَوْفُهُ مِنَ اللَّهِ تَعالى أشَدَّ، وحَذَرُهُ مِن قَهْرِ اللَّهِ أقْوى، فَإنَّهُ يَخافُ أنْ يَكُونَ ذَلِكَ مِن بابِ الِاسْتِدْراجِ، وأمّا صاحِبُ الِاسْتِدْراجِ فَإنَّهُ يَسْتَأْنِسُ بِذَلِكَ الَّذِي يَظْهَرُ عَلَيْهِ، ويَظُنُّ أنَّهُ إنَّما وجَدَ تِلْكَ الكَرامَةَ؛ لِأنَّهُ كانَ مُسْتَحِقًّا لَها وحِينَئِذٍ يَسْتَحْقِرُ غَيْرَهُ ويَتَكَبَّرُ عَلَيْهِ، ويَحْصُلُ لَهُ أمْنٌ مِن مَكْرِ اللَّهِ وعِقابِهِ ولا يَخافُ سُوءَ العاقِبَةِ، فَإذا ظَهَرَ شَيْءٌ مِن هَذِهِ الأحْوالِ عَلى صاحِبِ الكَرامَةِ دَلَّ ذَلِكَ عَلى أنَّها كانَتِ اسْتِدْراجًا لا كَرامَةً، فَلِهَذا المَعْنى قالَ المُحَقِّقُونَ: أكْثَرُ ما اتَّفَقَ مِنَ الِانْقِطاعِ عَنْ حَضْرَةِ اللَّهِ إنَّما وقَعَ في مَقامِ الكَراماتِ فَلا جَرَمَ تَرى المُحَقِّقِينَ يَخافُونَ مِنَ الكَراماتِ، كَما يَخافُونَ مِن أنْواعِ البَلاءِ، والَّذِي يَدُلُّ عَلى أنَّ الِاسْتِئْناسَ بِالكَرامَةِ قاطِعٌ عَنِ الطَّرِيقِ وُجُوهٌ:

الحُجَّةُ الأُولى: أنَّ هَذا الغُرُورَ إنَّما يَحْصُلُ إذا اعْتَقَدَ الرَّجُلُ أنَّهُ مُسْتَحِقٌّ لِهَذِهِ الكَرامَةِ؛ لِأنْ بِتَقْدِيرِ أنْ لا يَكُونَ مُسْتَحِقًّا لَها امْتَنَعَ حُصُولُ الفَرَحِ بِها، بَلْ يَجِبُ أنْ يَكُونَ فَرَحُهُ بِكَرَمِ المَوْلى وفَضْلِهِ أكْبَرَ مِن فَرَحِهِ بِنَفْسِهِ، فَثَبَتَ أنَّ الفَرَحَ بِالكَرامَةِ أكْثَرُ مِن فَرَحِهِ بِنَفْسِهِ، وثَبَتَ أنَّ الفَرَحَ بِالكَرامَةِ لا يَحْصُلُ إلّا إذا اعْتَقَدَ أنَّهُ أهْلٌ ومُسْتَحِقٌّ لَها، وهَذا عُيْنُ الجَهْلِ؛ لِأنَّ المَلائِكَةَ قالُوا: ﴿لا عِلْمَ لَنا إلّا ما عَلَّمْتَنا﴾ (البَقَرَةِ: ٣٢) وقالَ تَعالى: ﴿وما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ﴾ (الأنْعامِ: ٩١) وأيْضًا قَدْ ثَبَتَ بِالبُرْهانِ اليَقِينِيِّ أنَّهُ لا حَقَّ لِأحَدٍ مِنَ الخَلْقِ عَلى الحَقِّ فَكَيْفَ يَحْصُلُ ظَنُّ الِاسْتِحْقاقِ.

الحُجَّةُ الثّانِيَةُ: أنَّ الكَراماتِ أشْياءُ مُغايِرَةٌ لِلْحَقِّ سُبْحانَهُ، فالفَرَحُ بِالكَرامَةِ فَرَحٌ بِغَيْرِ الحَقِّ، والفَرَحُ بِغَيْرِ الحَقِّ حِجابٌ عَنِ الحَقِّ، والمَحْجُوبُ عَنِ الحَقِّ كَيْفَ يَلِيقُ بِهِ الفَرَحُ والسُّرُورُ ؟

الحُجَّةُ الثّالِثَةُ: أنَّ مَنِ اعْتَقَدَ في نَفْسِهِ أنَّهُ صارَ مُسْتَحِقًّا لِلْكَرامَةِ بِسَبَبِ عَمَلِهِ حَصَلَ لِعَمَلِهِ وقْعٌ عَظِيمٌ في قَلْبِهِ، ومَن كانَ لِعَمَلِهِ وقْعٌ عِنْدَهُ كانَ جاهِلًا، ولَوْ عَرَفَ رَبَّهُ لَعَلِمَ أنَّ كُلَّ طاعاتِ الخَلْقِ في جَنْبِ جَلالِ اللَّهِ تَقْصِيرٌ، وكُلَّ شُكْرِهِمْ في جَنْبِ آلائِهِ ونَعْمائِهِ قُصُورٌ، وكُلَّ مَعارِفِهِمْ وعُلُومِهِمْ فَهي في مُقابَلَةِ عِزَّتِهِ حَيْرَةٌ وجَهْلٌ، رَأيْتُ في بَعْضِ الكُتُبِ أنَّهُ قَرَأ المُقْرِئُ في مَجْلِسِ الأُسْتاذِ أبِي عَلِيٍّ الدَّقّاقِ قَوْلَهُ تَعالى: ﴿إلَيْهِ يَصْعَدُ الكَلِمُ الطَّيِّبُ والعَمَلُ الصّالِحُ يَرْفَعُهُ﴾ (فاطِرٍ: ١٠) فَقالَ: عَلامَةُ أنَّ الحَقَّ رَفَعَ عَمَلَكَ أنْ لا يُبْقِيَ (ذِكْرَهُ) عِنْدَكَ، فَإنْ بَقِيَ عَمَلُكَ في نَظَرِكَ فَهو مَدْفُوعٌ، وإنْ لَمْ يَبْقَ مَعَكَ فَهو مَرْفُوعٌ مَقْبُولٌ.

الحُجَّةُ الرّابِعَةُ: أنَّ صاحِبَ الكَرامَةِ إنَّما وجَدَ الكَرامَةَ لِإظْهارِ الذُّلِّ والتَّواضُعِ في حَضْرَةِ اللَّهِ، فَإذا تَرَفَّعَ وتَجَبَّرَ وتَكَبَّرَ بِسَبَبِ تِلْكَ الكَراماتِ، فَهَذا طَرِيقُ ثُبُوتِهِ يُؤَدِّيهِ إلى عَدَمِهِ، فَكانَ مَرْدُودًا، ولِهَذا المَعْنى لَمّا ذَكَرَ النَّبِيُّ -ﷺ- مَناقِبَ نَفْسِهِ وفَضائِلَها كانَ يَقُولُ في آخِرِ كُلِّ واحِدٍ مِنها، ولا فَخْرَ، يَعْنِي لا أفْتَخِرُ بِهَذِهِ الكَراماتِ، وإنَّما أفْتَخِرُ بِالمُكْرِمِ والمُعْطِي.

الحُجَّةُ الخامِسَةُ: أنَّ ظاهِرَ الكَراماتِ في حَقِّ إبْلِيسَ وفي حَقِّ بَلْعامَ كانَ عَظِيمًا ثُمَّ قِيلَ لِإبْلِيسَ: وكانَ مِنَ الكافِرِينَ، وقِيلَ لِبَلْعامَ: فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الكَلْبِ، وقِيلَ لِعُلَماءِ بَنِي إسْرائِيلَ: ﴿مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوها كَمَثَلِ الحِمارِ يَحْمِلُ أسْفارًا﴾ (الجُمُعَةِ: ٥) وقِيلَ أيْضًا في حَقِّهِمْ: ﴿وما اخْتَلَفَ الَّذِينَ أُوتُوا الكِتابَ إلّا مِن بَعْدِ ما جاءَهُمُ العِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ﴾ (آلِ عِمْرانَ: ١٩) فَبَيَّنَ أنَّ وُقُوعَهم في الظُّلُماتِ والضَّلالاتِ كانَ بِسَبَبِ فَرَحِهِمْ بِما أُوتُوا مِنَ العِلْمِ والزُّهْدِ.

الحُجَّةُ السّادِسَةُ: أنَّ الكَرامَةَ غَيْرُ المُكَرَّمِ، وكُلُّ ما هو غَيْرُ المُكَرَّمِ، فَهو ذَلِيلٌ وكُلُّ مَن تَعَزَّزَ بِالذَّلِيلِ فَهو ذَلِيلٌ، ولِهَذا المَعْنى قالَ الخَلِيلُ صَلَواتُ اللَّهِ عَلَيْهِ: أمّا إلَيْكَ فَلا، فالِاسْتِغْناءُ بِالفَقِيرِ فَقْرٌ، والتَّقَوِّي بِالعاجِزِ عَجْزٌ، والِاسْتِكْمالُ بِالنّاقِصِ نُقْصانٌ، والفَرَحُ بِالمُحْدَثِ بَلَهٌ، والإقْبالُ بِالكُلِّيَّةِ عَلى الحَقِّ خَلاصٌ، فَثَبَتَ أنَّ الفَقِيرَ إذا ابْتَهَجَ بِالكَرامَةِ سَقَطَ عَنْ دَرَجَتِهِ، أمّا إذا كانَ لا يُشاهِدُ في الكَراماتِ إلّا المُكْرِمَ، ولا في الإعْزازِ إلّا المُعِزَّ، ولا في الخَلْقِ إلّا الخالِقَ، فَهُناكَ يَحِقُّ الوُصُولُ.

الحُجَّةُ السّابِعَةُ: أنَّ الِافْتِخارَ بِالنَّفْسِ وبِصِفاتِها مِن صِفاتِ إبْلِيسَ وفِرْعَوْنَ، قالَ إبْلِيسُ: ﴿أنا خَيْرٌ مِنهُ﴾ (الأعْرافِ: ١٢) وقالَ فِرْعَوْنُ: ﴿ألَيْسَ لِي مُلْكُ مِصْرَ﴾ (الزُّخْرُفِ: ٥١) وكُلُّ مَنِ ادَّعى الإلَهِيَّةَ أوِ النُّبُوَّةَ بِالكَذِبِ، فَلَيْسَ لَهُ غَرَضٌ إلّا تَزْيِينَ النَّفْسِ وتَقْوِيَةَ الحِرْصِ والعَجَبِ، ولِهَذا قالَ عَلَيْهِ السَّلامُ: ”ثَلاثٌ مُهْلِكاتٌ، وخَتَمَها بِقَوْلِهِ: وإعْجابُ المَرْءِ بِنَفْسِهِ“ .

الحُجَّةُ الثّامِنَةُ: أنَّهُ تَعالى قالَ: ﴿فَخُذْ ما آتَيْتُكَ وكُنْ مِنَ الشّاكِرِينَ﴾ (الأعْرافِ: ١٤٤) ﴿واعْبُدْ رَبَّكَ حَتّى يَأْتِيَكَ اليَقِينُ﴾ (الحِجْرِ: ٩٩) فَلَمّا أعْطاهُ اللَّهُ العَطِيَّةَ الكُبْرى أمَرَهُ بِالِاشْتِغالِ بِخِدْمَةِ المُعْطِي لا بِالفَرَحِ بِالعَطِيَّةِ.

الحُجَّةُ التّاسِعَةُ: أنَّ النَّبِيَّ -ﷺ- لَمّا خَيَّرَهُ اللَّهُ بَيْنَ أنْ يَكُونَ مَلِكًا نَبِيًّا، وبَيْنَ أنْ يَكُونَ عَبْدًا نَبِيًّا تَرَكَ المُلْكَ، ولا شَكَّ أنَّ وِجْدانَ المُلْكِ الَّذِي يَعُمُّ المَشْرِقَ والمَغْرِبَ مِنَ الكَراماتِ، بَلْ مِنَ المُعْجِزاتِ، ثُمَّ إنَّهُ -ﷺ- تَرَكَ ذَلِكَ المُلْكَ واخْتارَ العُبُودِيَّةَ؛ لِأنَّهُ إذا كانَ عَبْدًا كانَ افْتِخارُهُ بِمَوْلاهُ، وإذا كانَ مَلَكًا كانَ افْتِخارُهُ بِعَبِيدِهِ، فَلَمّا اخْتارَ العُبُودِيَّةَ لا جَرَمَ جَعَلَ السُّنَّةَ الَّتِي في التَّحِيّاتِ الَّتِي رَواها ابْنُ مَسْعُودٍ ”وأشْهَدُ أنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ ورَسُولُهُ“، وقِيلَ في المِعْراجِ: ﴿سُبْحانَ الَّذِي أسْرى بِعَبْدِهِ﴾ (الإسْراءِ: ١) .

الحُجَّةُ العاشِرَةُ: أنَّ مُحِبَّ المَوْلى غَيْرٌ، ومُحِبَّ ما لِلْمَوْلى غَيْرٌ، فَمِن أحَبَّ المَوْلى لَمْ يَفْرَحْ بِغَيْرِ المَوْلى ولَمْ يَسْتَأْنِسْ بِغَيْرِ المَوْلى، فالِاسْتِئْناسُ بِغَيْرِ المَوْلى والفَرَحُ بِغَيْرِهِ يَدُلُّ عَلى أنَّهُ ما كانَ مُحِبًّا لِلْمَوْلى، بَلْ كانَ مُحِبًّا لِنَصِيبِ نَفْسِهِ، ونَصِيبُ النَّفْسِ إنَّما يُطْلَبُ لِلنَّفْسِ، فَهَذا الشَّخْصُ ما أحَبَّ إلّا نَفْسَهُ، وما كانَ المَوْلى مَحْبُوبًا لَهُ بَلْ جَعَلَ المَوْلى وسِيلَةً إلى تَحْصِيلِ ذَلِكَ المَطْلُوبِ. والصَّنَمُ الأكْبَرُ هو النَّفْسُ كَما قالَ تَعالى: ﴿أفَرَأيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إلَهَهُ هَواهُ﴾ (الجاثِيَةِ: ٢٣) فَهَذا الإنْسانُ عابِدٌ لِلصَّنَمِ الأكْبَرِ حَتّى أنَّ المُحَقِّقِينَ قالُوا: لا مَضَرَّةَ في عِبادَةِ شَيْءٍ مِنَ الأصْنامِ مِثْلُ المُضِرَّةِ الحاصِلَةِ في عِبادَةِ النَّفْسِ، ولا خَوْفَ مِن عِبادَةِ الأصْنامِ كالخَوْفِ مِنَ الفَرَحِ بِالكَراماتِ.

الحُجَّةُ الحادِيَةَ عَشْرَةَ: قَوْلُهُ تَعالى: ﴿ومَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا﴾ ﴿ويَرْزُقْهُ مِن حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ ومَن يَتَوَكَّلْ عَلى اللَّهِ فَهو حَسْبُهُ﴾ وهَذا يَدُلُّ عَلى أنَّ مَن لَمْ يَتَّقِ اللَّهَ ولَمْ يَتَوَكَّلْ عَلَيْهِ لَمْ يَحْصُلْ لَهُ شَيْءٌ مِن هَذِهِ الأفْعالِ والأحْوالِ.

* * *

المَسْألَةُ الثّامِنَةُ: في أنَّ الوَلِيَّ هَلْ يَعْرِفُ كَوْنَهُ ولِيًّا ؟ قالَ الأُسْتاذُ أبُو بَكْرِ بْنُ فَوْرَكَ: لا يَجُوزُ، وقالَ الأُسْتاذُ أبُو عَلِيٍّ الدَّقّاقُ، وتِلْمِيذُهُ أبُو القاسِمِ القُشَيْرِيُّ: يَجُوزُ، وحُجَّةُ المانِعِينَ وجُوهٌ:

الحُجَّةُ الأُولى: لَوْ عَرَفَ الرَّجُلُ كَوْنَهُ ولِيًّا لَحَصَلَ لَهُ الأمْنُ، بِدَلِيلِ قَوْلِهِ تَعالى: ﴿ألا إنَّ أوْلِياءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ ولا هم يَحْزَنُونَ﴾ (يُونُسَ: ٦٢) لَكِنَّ حُصُولَ الأمْنِ غَيْرُ جائِزٍ ويَدُلُّ عَلَيْهِ وُجُوهٌ:

أحَدُها: قَوْلُهُ تَعالى: ﴿فَلا يَأْمَنُ مَكْرَ اللَّهِ إلّا القَوْمُ الخاسِرُونَ﴾ (الأعْرافِ: ٩٩) واليَأْسُ أيْضًا غَيْرُ جائِزٍ لِقَوْلِهِ تَعالى: ﴿إنَّهُ لا يَيْئَسُ مِن رَوْحِ اللَّهِ إلّا القَوْمُ الكافِرُونَ﴾ (يُوسُفَ: ٨٧) ولِقَوْلِهِ تَعالى: ﴿ومَن يَقْنَطُ مِن رَحْمَةِ رَبِّهِ إلّا الضّالُّونَ﴾ (الحِجْرِ: ٥٦) والمَعْنى فِيهِ أنَّ الأمْنَ لا يَحْصُلُ إلّا عِنْدَ اعْتِقادِ العَجْزِ، واليَأْسُ لا يَحْصُلُ إلّا عِنْدَ اعْتِقادِ البُخْلِ، واعْتِقادُ العَجْزِ والبُخْلِ في حَقِّ اللَّهِ كُفْرٌ، فَلا جَرَمَ كانَ حُصُولُ الأمْنِ والقُنُوطِ كُفْرًا.

الثّانِي: أنَّ الطّاعاتِ وإنْ كَثُرَتْ إلّا أنَّ قَهْرَ الحَقِّ أعْظَمُ، ومَعَ كَوْنِ القَهْرِ غالِبًا لا يَحْصُلُ الأمْنُ.

الثّالِثُ: أنَّ الأمْنَ يَقْتَضِي زَوالَ العُبُودِيَّةِ وتَرْكُ الخِدْمَةِ والعُبُودِيَّةِ يُوجِبُ العَداوَةَ، والأمْنَ يَقْتَضِي تَرْكَ الخَوْفِ.

الرّابِعُ: أنَّهُ تَعالى وصَفَ المُخْلِصِينَ بِقَوْلِهِ: ﴿ويَدْعُونَنا رَغَبًا ورَهَبًا وكانُوا لَنا خاشِعِينَ﴾ قِيلَ: رَغَبًا في ثَوابِنا ورَهَبًا مِن عِقابِنا، وقِيلَ: رَغَبًا في فَضْلِنا، ورَهَبًا مِن عَدْلِنا، وقِيلَ: رَغَبًا في وِصالِنا، ورَهَبًا مِن فِراقِنا. والأحْسَنُ أنْ يُقالَ: رَغَبًا فِينا، ورَهَبًا مِنّا.

الحُجَّةُ الثّانِيَةُ: -عَلى أنَّ الوَلِيَّ لا يَعْرِفُ كَوْنَهُ ولِيًّا- أنَّ الوَلِيَّ إنَّما يَصِيرُ ولِيًّا لِأجْلِ أنَّ الحَقَّ يُحِبُّهُ، لا لِأجْلِ أنَّهُ يُحِبُّ الحَقَّ، وكَذَلِكَ القَوْلُ في العَدُوِّ، ثُمَّ إنَّ مَحَبَّةَ الحَقِّ وعَداوَتَهُ سِرّانِ لا يَطَّلِعُ عَلَيْهِما أحَدٌ، فَطاعاتُ العِبادِ ومَعاصِيهِمْ لا تُؤَثِّرُ في مَحَبَّةِ الحَقِّ وعَداوَتِهِ؛ لِأنَّ الطّاعاتِ والمَعاصِيَ مُحْدَثَةٌ، وصِفاتُ الحَقِّ قَدِيمَةٌ غَيْرُ مُتَناهِيَةٍ، والمُحْدَثُ المُتَناهِي لا يَصِيرُ غالِبًا لِلْقَدِيمِ غَيْرِ المُتَناهِي، وعَلى هَذا التَّقْدِيرِ فَرُبَّما كانَ العَبْدُ في الحالِ في عَيْنِ المَعْصِيَةِ إلّا أنَّ نَصِيبَهُ مِنَ الأزَلِ عَيْنُ المَحَبَّةِ، ورُبَّما كانَ العَبْدُ في الحالِ في عَيْنِ الطّاعَةِ، ولَكِنَّ نَصِيبَهُ مِنَ الأزَلِ عَيْنُ العَداوَةِ، وتَمامُ التَّحْقِيقِ: أنَّ مَحَبَّتَهُ وعَداوَتَهُ صِفَةٌ، وصِفَةُ الحَقِّ غَيْرُ مُعَلَّلَةٍ، ومَن كانَتْ مَحَبَّتُهُ لا لِعِلَّةٍ، فَإنَّهُ يَمْتَنِعُ أنْ يَصِيرَ عَدُوًّا بِعِلَّةِ المَعْصِيَةِ، ومَن كانَتْ عُدَواتُهُ لا لِعِلَّةٍ يَمْتَنِعُ أنْ يَصِيرَ مُحِبًّا لِعِلَّةِ الطّاعَةِ، ولَمّا كانَتْ مَحَبَّةُ الحَقِّ وعَداوَتُهُ سِرَّيْنِ لا يُطَّلَعُ عَلَيْهِما، لا جَرَمَ قالَ عِيسى عَلَيْهِ السَّلامُ: ﴿تَعْلَمُ ما في نَفْسِي ولا أعْلَمُ ما في نَفْسِكَ إنَّكَ أنْتَ عَلّامُ الغُيُوبِ﴾ (المائِدَةِ: ١١٦)

الحُجَّةُ الثّالِثَةُ: -عَلى أنَّ الوَلِيَّ لا يَعْرِفُ كَوْنَهُ ولِيًّا- أنَّ الحُكْمَ بِكَوْنِهِ ولِيًّا وبِكَوْنِهِ مِن أهْلِ الثَّوابِ والجَنَّةِ يَتَوَقَّفُ عَلى الخاتِمَةِ، والدَّلِيلُ عَلَيْهِ قَوْلُهُ تَعالى: ﴿مَن جاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أمْثالِها﴾ (الأنْعامِ: ١٦٠) ولَمْ يَقُلْ مَن عَمِلَ حَسَنَةً فَلَهُ عَشْرُ أمْثالِها، وهَذا يَدُلُّ عَلى أنَّ اسْتِحْقاقَ الثَّوابِ مُسْتَفادٌ مِنَ الخاتِمَةِ لا مِن أوَّلِ العَمَلِ، والَّذِي يُؤَكِّدُ ذَلِكَ أنَّهُ لَوْ مَضى عُمْرَهُ في الكُفْرِ ثُمَّ أسْلَمَ في آخِرِ الأمْرِ كانَ مِن أهْلِ الثَّوابِ وبِالضِّدِّ، وهَذا دَلِيلٌ عَلى أنَّ العِبْرَةَ بِالخاتِمَةِ لا بِأوَّلِ العَمَلِ، ولِهَذا قالَ تَعالى: ﴿قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا إنْ يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهم ما قَدْ سَلَفَ﴾ (الأنْفالِ: ٣٨) فَثَبَتَ أنَّ العِبْرَةَ في الوِلايَةِ والعَداوَةِ وكَوْنُهُ مِن أهْلِ الثَّوابِ أوْ مِن أهْلِ العِقابِ بِالخاتِمَةِ، فَظَهَرَ أنَّ الخاتِمَةَ غَيْرُ مَعْلُومَةٍ لِأحَدٍ، فَوَجَبَ القَطْعُ بِأنَّ الوَلِيَّ لا يَعْلَمُ كَوْنَهُ ولِيًّا، أمّا الَّذِينَ قالُوا إنَّ الوَلِيَّ قَدْ يَعْرِفُ كَوْنَهُ ولِيًّا، فَقَدِ احْتَجُّوا عَلى صِحَّةِ قَوْلِهِمْ بِأنَّ الوِلايَةَ لَها رُكْنانِ:

أحَدُهُما: كَوْنُهُ في الظّاهِرِ مُنْقادًا لِلشَّرِيعَةِ.

الثّانِي: كَوْنُهُ في الباطِنِ مُسْتَغْرِقًا في نُورِ الحَقِيقَةِ، فَإذا حَصَلَ الأمْرانِ وعَرَفَ الإنْسانُ حُصُولَهُما عَرَفَ لا مَحالَةَ كَوْنَهُ ولِيًّا، أمّا الِانْقِيادُ في الظّاهِرِ لِلشَّرِيعَةِ فَظاهِرٌ، وأمّا اسْتِغْراقُ الباطِنِ في نُورِ الحَقِيقَةِ فَهو أنْ يَكُونَ فَرَحُهُ بِطاعَةِ اللَّهِ واسْتِئْناسُهُ بِذِكْرِ اللَّهِ، وأنْ لا يَكُونَ لَهُ اسْتِقْرارٌ مَعَ شَيْءٍ سِوى اللَّهِ.

والجَوابُ: أنَّ تَداخُلَ الأغْلاطِ في هَذا البابِ كَثِيرَةٌ غامِضَةُ والقَضاءُ عَسِرٌ، والتَّجْرِبَةُ خَطَرٌ، والجَزْمُ غُرُورٌ، ودُونَ الوُصُولِ إلى عالَمِ الرُّبُوبِيَّةِ أسْتارٌ، تارَةً مِنَ النِّيرانِ، وأُخْرى مِنَ الأنْوارِ، واللَّهُ العالِمُ بِحَقائِقِ الأسْرارِ، ولْنَرْجِعْ إلى التَّفْسِيرِ.

أغلق→←↑↓

حول المصدر

ُ

ا+ا-

(تفسير الرازي — فخر الدين الرازي (٦٠٦ هـ))

നിസ്കാരം മലയാളത്തിൽ

 https://youtu.be/jvpghvTlvzI

നിസ്കാരം മലയാളത്തിൽ